DECEMBER 2020 | NUMMER 6 SINDS 1892 | JAARGANG 124 UITGAVE VAN DE KONINKLIJKE VERENIGING VAN ARCHIVARISSEN IN NEDERLAND archievenblad Gamers en hackers in het archief Archiveren van software Digitale betrouwbaarheid van archieven Van originaliteit tot authenticiteit Het Relaas van Tula in facsimile De complexe keuzes van conservering Het vernieuwde memorix.ioMemorix is een product van Memorix is een garantie dat uw online collectie voor het komende decennium toekomst- bestendig is. Open standaarden, Linked Open Data en verrijkingen van collecties met Artificial Intelligence zijn behoeften van nu en de nabije toekomst om iedereen - van archivaris tot wetenschapper - te blijven bedienen. Voor een persoonlijk advies of een demonstratie, neem gerust contact met ons op!3 ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 Digitale betrouwbaar- heid van archieven In een wereld van nepnieuws behoren archiefdiensten te fungeren als een anker van vertrouwen in de overheid. Archiefinstellingen garan deren dat (overheids)informatie op een juiste, veilige en integere manier bewaard en ontsloten wordt. Wat betekent dat voor de betrouwbaar heid van digitaal archief? INHOUD 10 26 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 12 Het Relaas van Tula in facsimile 17 Column 18 Wat doe je met 35.000 opgerolde acquitten? 21 Schimmels en insecten bestrijden 25 Brievenreeks 30 Vier decennia archiefrestauratie 35 Column 36 Uitgelezen Digitale Charterbank Nederland Een databank die toegang biedt tot alle in Nederlandse archieven bewaarde charters. Met die ambitie is de Digitale Charterbank Neder land opgezet. Wat is de stand van zaken? De redactie van het Archieven blad vroeg het aan de initiatiefnemer, Jan Burgers. 38 BURGERLIJKE STAND ‘Erfgoed is onze legitimatie in de samenleving’ In gesprek met Harry de Raad 6 En verder in dit nummer Gamers en hackers in het archief In 2019 ontving het Regionaal Archief Alkmaar de collecties van game ontwikkelaar M2H en van voormalig hacker en gameontwikkelaar Joost Honig. Deze collecties bevatten naast documentair materiaal ook computer spellen voor verschillende (oude) computer systemen. Hoe ging het archief daarmee om?ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 Citaat van de maand ‘Nothing is the same as something else’ Geoffrey Yeo Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt zes maal per jaar. Alle leden van KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Joris van Dierendonck (eindredacteur), Wouter van Dijk (hoofdredacteur), Kirsten van den Eijnde, Maaike Heems kerk, Mirjam Schaap, Cees Tromp, Yteke van der Vegt, Migiza Victoriashoop, Marian de Vos, Vera Weterings. Redactieadres Archievenblad Postbus 5135, 1410 AC Naarden Telefoon: (035) 542 74 35 E-mail: redactie@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Vaste medewerkers Niels Bongers, Peer Boselie, Puck Huitsing, Hannie Kool-Blokland, Petra Links, Noor Schreuder, Marc Schuil, Christian van der Ven, Bert de Vries. Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van KVAN/BRAIN kan het Archievenblad bestellen bij het secretariaat. Ook voor adreswijzigingen kunt u daar terecht. Secretariaat KVAN/BRAIN Postbus 5135, 1410 AC Naarden Telefoon: (035) 542 74 35 E-mail: info@kvanbrain.nl Website: www.kvanbrain.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Advertenties Voor vragen over de advertentiemogelijkheden kunt u contact opnemen met media-adviseur Herman Wessels van APPR Hét Brancheburo Telefoon: 035 – 694 28 78 E-mail: herman@apprhbb.nl Ontwerp en opmaak Els Gulpen Grafische Vormgeving, Heerlen Druk Damen Drukkers, Werkendam Covertekening Niels Bongers ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt in februari 2021. Authenticiteit Authenticiteit speelt een belangrijke rol bij de beoordeling van de kwaliteit van archiefstukken. De authenticiteit verwijst immers naar de mate waarin een archiefstuk te vertrouwen is als hetgeen waarvoor het zich uitgeeft te zijn. Dit is niet te verwarren met de betrouwbaarheid van de inhoud van een archiefstuk. In deze editie van het Archievenblad staan we stil bij authenticiteit als eigenschap van archiefstukken. Waar in een papieren context authenticiteitskenmerken vaak in het docu- ment zelf besloten liggen in de vorm van stempels of natte handtekeningen, daar moeten ze in een digitale omgeving veelal herleid worden uit de context waarin archiefstukken worden gecreëerd door middel van het inrichten van workflows in applicaties, autorisaties en metadata die gelogd worden. De uitdagingen waar het de authenticiteit van digitaal archief betreft staan centraal in het artikel van Roland Bisscheroux. Authenticiteit heeft echter meer kanten. Zo kan het ook verwijzen naar een oorspronkelijke interactie met een object, bijvoorbeeld waar het computerspellen betreft. Twan Mars en Mark Alphenaar vertellen over de manieren waarop Regionaal Archief Alkmaar games archiveert en daarmee worstelt met de waarborging van authenticiteit. Oude dragers zijn immers niet eeuwig toegankelijk, en wat dan? In conservering en restauratie richt de authenticiteit zich op het herstellen van het object in zijn oorspronkelijke staat. Soms staat dat op gespannen voet met gebruik en raadpleging van de stukken. De complexe keuzes die daarbij gemaakt moeten worden, komen aan bod in de artikelen van Elly Pouwels en van Femke Prinsen en Maaike Heemskerk. Met de blik op authenticiteit sluiten we jaargang 2020 af. De redactie wenst u alvast een fijne jaarwisseling en een goed 2021 toe! In februari kunt u van ons weer een nieuw nummer verwachten. Diversiteit en inclusiviteit in de archiefsector is dan het thema. We kijken ernaar uit u ook in het nieuwe jaar te voorzien van stof tot nadenken over ons beroep en onze sector. | VAN DE REDACTIE Tekst Wouter van Dijk | hoofdredacteur5 ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 Guus van Breugel Tekst Guus van Breugel | bureauredacteur CBG Guus van Breugel: ‘De geur van een goeie waterschade, daar kan niets tegenop!’ (foto privéarchief). Toen ik rond 2007 de mogelijkheden in het land der musea achter mij had liggen, vond ik een tijdelijke baan bij het Gemeentearchief Rotterdam. Daar werd ik intern opgeleid tot archivist – ik vond die taxonomische structuren, de logica en beschrijvingsregels altijd al fascinerend. Na een jaar of wat achtte mijn afdelingshoofd Ronald Grootveld mij geschikt om particuliere archieven te acquireren. Onder de brug van IJsselmonde ging ik het archief van Verolme Machine fabriek IJsselmonde NV bekijken. Het was in een verlaten fabriekshal. De conciërge had een hoop verhalen over de scheepsmotorbouw van weleer. Na een roestige trap naar de bovenste verdieping trof ik scheef en midden op de betonvloer een groot model van een olietanker aan. Die werd mogelijk gebruikt voor simulaties in zo’n grote waterbak. Uiteindelijk liepen we naar een deur die, naar ik meen, met een hangslot vergrendeld was. Met wat gegrinnik en een zetje in de rug werd ik naar binnen geleid. Daar stond ik in een pijpenla, als Howard Carter in de crypte (ik ben nu eenmaal gevoelig voor decor, sfeer en historische objec ten). Hoe hoog zal het geweest zijn? Een meter of vijf hoog, drie breed, acht diep. Hoog tegenover me klapwiekte een heel nest met koerende duiven uit een gebroken raam, de zon wierp stralen naar binnen – een beeld voor een platenhoes. Tot aan het plafond waren planken volgepakt met dozen, ordners, pakken papier, alles op een manier die een archivaris (zelfs ik) onrustig zou kunnen maken, al was het maar vanwege de icing van vogel poep, die niet ongevaarlijk schijnt te zijn. Maar door één ding werd ik echt getroffen… aan de planken hingen meterslange guirlandes . Kennelijk is het zo dat als je spinnen decennia vrij hun gang laat gaan in een geometrisch geordende omgeving, de algoritmen van hun beweging een regelmatig spoor opleveren. Op gelijke afstand hing er steeds zo’n sliert. Na deze schok lukte het me uiteraard niet om me te richten op de inhoud. Wat er lag was onbekend, evenals de mogelijke ziektekiemen die ik zou kunnen oplopen. Licht duizelig en nog enigszins naïef over de edele taak der archivarissen, vertelde ik later mijn afdelingshoofd wat voor bende ik had aangetroffen en dat we de zaak moesten redden. Droogjes zei hij dat het helaas de moeite niet waard zou zijn om het hele archief te verhuizen, te ontsmetten en te ordenen, maar hij beloofde om op een rustig tijdstip poolshoogte nemen. Het was tenslotte ‘Verolme’. Maanden later, ik had inmiddels een vaste deeltijdbaan gevonden als heraldicus bij het Centraal Bureau voor Genealogie, informeerde ik via collega Ronald Rommelse hoe het met ‘Verolme’ was gegaan... ‘Nou Guus, niks teveel gezegd’, grinnikte hij. ‘We zijn er met onze witte pakken naar binnen gegaan. Mondkapjes voor’ (daarna ging hij in zo’n pak helpen na het instorten van het archief van Keulen in maart 2009). Uiteindelijk werden twee dozen financiële administratie, een set technische tekeningen en een stapel jaarverslagen gered. De rest was te vies voor woorden, één collega keerde van de weeromstuit zelfs om. Niet lekker . In Rotterdam heb ik snel door vele meters informatie heen leren kijken om een groot archief te comprimeren tot een schoon en beheersbaar mini mum. Niet met vooropgezette ideeën, maar luisterend naar hoe het archief geordend wil worden, net als bij de breukvlakken in een reep chocola. Het verschil tussen archieven en musea? Musea: wildere feestjes, meer babbels, meer ruzie ook. In archieven zijn de stukken, net als de mensen, wat ze zijn. Authentiek. Ik ben het wat nuchterder gaan zien, maar de geur van een goeie water schade, daar kan niets tegenop! | DE ARCHIEFERVARING VAN Het archief van Verolme (tekening Guus van Breugel).6 ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 Het Regionaal Archief Alkmaar verwierf in 2019 twee bijzondere collecties: die van game-ontwikkelaar M2H en die van voormalig hacker en gameontwikkelaar Joost Honig. De archieven bevatten naast documentair materiaal ook computerspellen voor verschillende (oude) computersystemen. Hoe ging het archief daarmee om? Leer meer over het beschikbaar stellen van gearchiveerde spellen, waarvan de hardware en software soms nauwelijks nog beschikbaar is. Archiveren van software Gamers en hackers in het archief Tekst Twan Mars en Mark Alphenaar | Regionaal Archief Alkmaar In 2019 zocht het Regionaal Archief Alkmaar de publici teit met een oproep in de Alkmaarsche Courant. We riepen hierbij mensen op die vroeger software maakten, om nog eens in oude diskettebakken te kijken of er materiaal was dat misschien interessant was om te bewaren. Het archief kreeg dat jaar namelijk een aantal oude pc’s tot zijn beschikking. Daarmee konden 5,25” en 3,5” floppy’s gelezen worden onder een Windows 98/ME en MSDOSomgeving. Daarnaast ontving het archief hardware, zoals een Commo dore 64, MSX en TRS80 homecomputer. Wetende dat games ondertussen tot cultureel erfgoed waren uitgeroepen, ging het Regionaal Archief Alkmaar ook op zoek naar lokale game/softwareontwikkelaars. Een lastige opgave, want Alkmaar en omgeving is geen Randstad. Hier dus geen grote of oude ontwikkelaars als Davilex of Geurilla Games. Deson danks waren de resultaten niet minder interessant. ARCHIEVEN THEMA AUTHENTICITEIT De schenking van fysiek materiaal van M2H.7 ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 Foto's Regionaal Archief Alkmaar WO1-shooter De eerste gameontwikkelaars die reageerden op de oproep waren de broers Mike en Matt Hergaarden van M2H uit Alkmaar. M2H werd in 2004 opgericht en is vooral bekend geworden met het spel Verdun, dat in 2014 twee prijzen won bij de Dutch Game Awards. Verdun is sinds 2015 zelfs onderdeel van de Nederlandse Gamescanon. M2H maakt daarnaast ook games voor de Mac, Playstation 4, Xbox One, Linux en mobiele platforms (Apple en Android). De meeste spellen van M2H zijn alleen in digitale vorm uitgekomen, maar het spel Marooners is in 2018 in Duitsland in fysieke vorm uitgebracht voor PC en PS4. M2H vond het een inte ressant idee om hun games en een stukje historisch archief onderdeel te laten worden van het archief in Alkmaar. Een manier om ook hun games meer aandacht te geven en veilig te stellen ‘voor de eeuwigheid’. Een hacker uit de jaren tachtig Naast M2H kwam het archief ook in contact met Joost Honig uit Sint Pancras. Tegenwoordig eigenaar van het ecommerce bedrijf Iconum, maar in de jaren tachtig van de vorige eeuw actief op de Commodore 64 en de Amiga. Joost ontwikkelde in 1987 het skateboardspel Rollerboard, dat door heel Europa werd verkocht. Naast een kopie van het originele bestand (niet aangeraakt door hackers) bemachtigde het Alkmaarse archief ook de cassette en disketteversie. Hackers speelden ook een grote rol in het leven van Joost Honig. Hij was er zelf een en was zelfs oprichter van de hackergroep ‘1001 crew’. Dit was een groep jongeren die kopieerbeveiligingen uit spellen haalden en hun eigen naam erin zetten. Ook experimenteerden deze groepen met de mogelijkheden van onder andere de C64 en Amiga. Zij wisten homecomputers daardoor verrassende dingen te laten doen. Zo was de ‘1001 crew’ de eerste die de bekende blauwe balken rondom het C64scherm bruikbaar maakte. De hackergroepen lieten hun kunsten vaak in demo’s zien, die onderling verspreid werden. Hieruit ontstond ook de ‘demoscene’. Tijdens zijn tijd als hacker communiceerde Joost veel met andere hackers. Dit gebeurde via briefpost en op bijeenkomsten. Het Regionaal Archief Alkmaar kreeg ook de originele brieven, ansichtkaarten en andere beschreven papiertjes die Joost van andere hackers ontving. De brieven geven een mooi inzicht in de manier waarop de hackergroepen met elkaar communi ceerden. Ruzies werden uitgevochten en ideeën gedeeld. Games in het e-depot Het opnemen van beide gamearchieven was voor het archief niet alleen een rijke aanvulling op de collectie particuliere archieven, maar gaf ook de gelegenheid om te zien welke technische mogelijkheden er zijn om dergelijk materiaal op te nemen in ons edepot. Daarnaast bood het een uitdaging met betrekking tot het vinden van manieren om het materiaal na opname weer beschikbaar te kunnen stellen; daarover straks meer. De videogames en hacks van Joost Honig en de 1001 crew zijn aangeleverd in bestandsformaten die enkel op echte Commodore 64hardware (of een emulatieomgeving op bijvoorbeeld en PC of Mac) zijn te raadplegen. Originele hardware wordt steeds schaarser en niet iedereen heeft de kennis en tijd om een emulator (CCS64, Vice of Virtual Con sole) zo in te stellen dat die ook precies goed werkt voor een spel of programma. Voor de laagdrempelige en duurzame toegankelijkheid is het interessant hoe deze emulatieom gevingen te bewaren bij de games, zodat ze in de toekomst gemakkelijk kunnen worden afgespeeld. De videogames van M2H studio waren aangeleverd in Disk Images. Dat is op zich handig, omdat deze bestanden een representatie zijn van wat je bijvoorbeeld op een CDrom zou zetten om de games af te spelen op een PC. Desondanks levert ook dit problemen op met betrekking tot duurzame toegankelijkheid. De bestandsformaten zijn op dit moment alleen af te spelen op Windows 10 of Linux. Er moet dus een oplossing worden gevonden voor duurzame toegankelijkheid, zodat de games ook op toekomstige besturingssystemen en hardware kunnen worden afgespeeld zonder dat daar al te veel inhoudelijke of technische kennis voor nodig is. Om ervoor te zorgen dat de bestandsformaten (om precies te zijn .D64 en .T64 voor de Commodore 64games en .iso met daarin verschillende executables of stukjes soft ware voor de M2Hgames) worden geaccepteerd door de edepotsoftware van het Regionaal Archief Alkmaar, is het Het Regionaal Archief Alkmaar heeft de beschikking over meerdere werkende oude computersystemen. De game-archieven vormen een rijke aanvulling op de collectie particuliere archieven »8 ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 » | Gamers en hackers in het archief van belang een aantal zaken vast te leggen in de metadata. Het gaat hier dan niet alleen om beschrijvende en technische metadata over de bestanden zelf (wat is het, welk formaat heeft het, welke checksum is er berekend, welke rechten zijn van toepassing, enzovoort), maar dus vooral ook om gegevens over de voorwaarden die er nodig zijn voor raadpleging. Denk hierbij aan de benodigde hardware, besturingssystemen en software om de bestanden te kunnen raadplegen. Dit is van groot belang voor de wijze waarop raadpleging kan plaats vinden. Niet iedere geïnteresseerde beschikt immers over een Commodore 64 om daar een paar games uit de jaren tachtig op af te spelen. Deze hardware moet dus gesimuleerd kunnen worden op een computer die nu in gebruik is of in gebruik is in de toekomst. Dit gebeurt door middel van emulatie. De opname van de videogames in het edepot is mogelijk. De grote uitdaging ligt in de duurzame toegankelijkheid van deze games door middel van emulatie. Aangezien het Regionaal Archief Alkmaar niet beschikt over een ICT afdeling, is het archief zelf niet in staat om een infrastructuur in te rich ten voor emulatie. Toch ontstaat hier de vraag om op een laagdrem pelige en relatief eenvoudige manier gebruik te maken van emu latie. Het is ook denkbaar dat deze vraag groter wordt naarmate er meer digitale informatieobjecten hun weg gaan vinden naar het archief. Denk bijvoorbeeld aan AutoCADtekeningen van architecten en andere software specifieke informatieobjecten die ook conform de Archiefwet voor blijvende bewaring in aanmerking kunnen komen. Van links naar rechts: Jos Hoebe (BlackMill Games), Matt Hergaarden (M2H) en Mike Hergaarden (M2H) tijdens de presentatie van Verdun op Gamescon 2013. Meer weten? De schenkingen van M2H en Joost Honig zijn niet alleen opgenomen in het e-depot, maar ook te bekijken en te downloaden vanaf www.archiefalkmaar.nl/games.9 ARCHIEVENBLAD | 2020 | NUMMER 6 NDE-project Software Archivering Toen wij bezig waren met onze gameaanwinsten werden we benaderd door het NDE in het kader van het project Software Archivering. Het doel van dit project was in eerste instantie om een surveyonderzoek te doen naar instellingen die zich bezighouden met het archiveren van software. De projectleiders kwamen er echter al snel achter dat er slechts een gering aantal instellingen bezig is met dit vraagstuk. Zodoende werd besloten om een aantal instellingen te bevragen naar waar ze mee bezig zijn en wat de toekom stige wensen zijn rondom het archiveren van software. Dit werd gedaan door een aantal interviews en bijeenkomsten waarbij werknemers van Het Nieuwe Instituut, LIMA en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid aanwezig waren. De bevindingen van de projectgroep zijn opgenomen in het rapport van het NDE: Software-archivering en de Nederlandse erfgoedsector. 1 Vanuit de deelnemers was er sterke interesse in het ge bruik van het framework Emulation as a Service (EaaS). Dit framework is bedoeld om emulatieomgevingen in te richten voor bijvoorbeeld archiefinstellingen, die daarmee verouderde bestandsformaten beschikbaar kunnen stel len. Het framework is in ontwikkeling door de Universiteit Freiburg sinds 2011. Met het framework wordt sinds 2018 door Yale University een infrastructuur ontwikkeld. Deze Emulation as a Sevice Infrastructure (EaaSI) heeft als doel om een netwerk te creëren van instellingen die emula tieomgevingen binnen het EaaSframework kunnen testen en onderling kunnen uitwisselen. Al deze ontwikkelingen dragen bij aan de toegankelijkheid van het EaaSframework. Als gevolg daarvan werd het Regionaal Archief Alkmaar in de gelegenheid gesteld om te testen, door de Commodore 64games van Joost Honig en de 1001 Crew af te spelen in een emulatietestomgeving. De resultaten hiervan worden tijdens het schrijven van dit artikel verwerkt en gepubliceerd in een testrapport van het NDE. Emulatie door middel van de EaaSI gaat hierbij als volgt in zijn werk: het framework, inclusief de Commodore 64emulator, de zogenoemde VICEemulator, draait in een cloudbased omgeving. Hierdoor hoef je als eind gebruiker geen software te installeren en kun je eenvoudigweg via je internetbrowser toegang krijgen tot de software. In de VICEemulator konden wij zelf de door Joost Honig aangeleverde videogames uploaden en afspelen. Door een configuratie was het mogelijk een modern toetsenbord te gebruiken om daarmee binnen de browser de Commodore 64 te besturen en de games te spelen. Het resultaat biedt een hoopvol perspectief. In ieder geval is het mogelijk gebruik te maken van een dergelijke oplossing voor het verlenen van toegang tot verouderde bestandsfor maten (in dit geval games). Het is nu de vraag hoe dit verder kan worden ingericht en toepasbaar kan worden gemaakt. Niet alleen voor ons als Regionaal Archief Alkmaar, maar eerder als infrastructuur voor de archief en erfgoedsector. Wij verwachten namelijk dat het niet blijft bij deze games en dat er voor de toekomst meer kennis en kunde nodig is over het archiveren van software. | noten 1 https://www.netwerkdigitaalerfgoed.nl/wp-content/ uploads/2020/04/NDE_Rapport-Software-archivering.pdf Joost Honig met zijn Commodore 64 in 1986. Fysieke versie op diskette van het Commodore 64-spel Rollerboard. Next >