archievenblad sinds 1892 jaargang 122 2018 10 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in NederlandUNIEK IN ARCHIEFONDERWIJS OP ZOEK NAAR MEER VAKKENNIS? CURSUS DIGITAAL DEPOT 5 dagen woensdag 6, 13, 20 en 27 maart en 3 april 2019 CURSUS ARCHIEFRECHT 2,5 dag woensdag 13, 20 en 27 maart 2019 CURSUS TOEZICHT OP DE DIGITALE OVERHEID 4 dagen maandag 8, 15, 29 april en 13 mei 2019 MEER WETEN? Op hva.nl/archiefschool vindt u het complete cursusaanbod. Heeft uw organisatie behoefte aan een training op maat? Neemt u dan contact op met Marieke de Haan, telefoon 06 21158 210. CONTACT archiefschool@hva.nl hva.nl/archiefschool CREATING TOMORROW DE HOGESCHOOL VAN AMSTERDAM VERZORGT NA- EN BIJSCHOLING VOOR DE ARCHIEFSECTOR. nummer 10 2018 n 3 42 ‘Bronnenkritiek is belangrijker dan ooit’ Ze werd dit jaar uitgeroepen tot Jonge Historicus van het Jaar én ze won de publieksverkiezing van Jonge Archivaris van het Jaar. Educatie gaat haar aan het hart, want dat is volgens Lise Koning de sleutel voor een meer begripvolle en betere wereld: ‘Begrijpen is verrijken en vice versa.’ Bernadine Ypma n 12 De virtuele archivaris: voorsorteren op de archiefsector van de toekomst De kruidenier, de videotheek, het postkantoor en de lokale bank. Allemaal uit het straat - beeld verdwenen, terwijl we nog wel onze boodschappen doen, films kijken, post ver stu - ren en bankieren. Online en aan de keukentafel. Welk lot wacht onze archiefinstellingen? Julia Romijn-Wixley, Con Sadée, Marc Schuil en Ruud Yap n Inhoud 06 ‘Geschiedenis helpt om te groeien’ Hoe gaan podiumkunsten om met het eigen erfgoed? Archieven van podiumkunsten zijn van waarde als bron bij her opvoeringen door het eigen of een ander gezel schap, maar ook voor onder zoek, bruiklenen, schenkingen, ten - toon stel lin gen en publicaties. Een kijkje achter de schermen bij Nationale Opera & Ballet. Bernadine Ypma n 18 Waar gehakt wordt vallen spaanders Dienstverlening staat nooit stil. Verwachtingen van bezoekers veranderen en de techniek ontwikkelt constant. Dat maakt gebruikersonderzoek steeds belangrijker voor de dienstver- lening van archiefinstellingen. Ook buiten de archiefsector wordt hier veel over gepubli- ceerd. En dat biedt nieuwe inzichten waarmee je aan de slag kunt. Anna van der Meulen en Vera Weterings n 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 06 ‘Geschiedenis helpt om te groeien.’ Archivering bij Nationale Opera & Ballet, Bernadine Ypma 09 Speculatief Design Archief, Het Nieuwe Instituut 10 Innovatie: hoe en wat?, Robbert-Jan Hageman en Con Sadée 12 De virtuele archivaris: voorsorteren op de archiefsector van de toekomst, Julia Romijn-Wixley, Con Sadée, Marc Schuil en Ruud Yap 16 Het belang van klantenkunde – toen en nu, Vera Weterings 18 Waar gehakt wordt vallen spaanders. Dienstverlening is experimenteren, Anna van der Meulen en Vera Weterings 20 Honderd jaar Archiefwet. Van archiefwezen naar overheidsinformatie, Noor Schreuder 23 Column | Verdwalen, Puck Huitsing 24 Op welke wijze is de huidige Archiefwet te completeren tot een sluitende wet voor digitale vraagstukken?, Yvonne Welings 28 Congresverslag ‘Preventive Conservation, the state of the art’, Gabriëlle Beentjes 30 Klip-en-klaar bestaat niet bij de AVG. Leergang Privacy helpt omgaan met persoonsgegevens, Jeroen Padmos 32 De mythe voorbij: stichter Lieve Vrouwe Broederschap bestond echt, Jan Sanders 36 Column | Samen sneller en verder!, Bert de Vries 37 Archiefmonument 38 Uitgelezen 42 Burgerlijke Stand | ‘Bronnenkritiek is belangrijker dan ooit.’ In gesprek met Lise Koning, Bernadine Ypma4 n 2018 nummer 10 Colofon Van de redactie Innovatie Het laatste Archievenblad van 2018 staat in het teken van kunst, design en innovatie. Het veld is in ontwikkeling, innovatie alom. Maar hoe pak je dat nou effectief aan? De traditionele manier van innoveren, van binnen naar buiten, biedt niet langer vol- doen de mogelijkheden. Innoveren onderscheidt zich van verbeteren: het breekt met bestaande manieren van werken en organiseren, aldus Robbert-Jan Hageman en Con Sadée in hun artikel over innovatie bij het Nationaal Archief. Ik mocht een kijkje nemen achter de schermen bij Nationale Opera & Ballet en sprak met archivaris Henrik Lillin en algemeen directeur Els van der Plas. Hoe gaat Nationale Opera & Ballet om met beheer, behoud en beschikbaarstelling van de archieven en collecties? Het Nieuwe Instituut ontwikkelde de tentoonstelling Speculatief Design Archief. Hoe zit het met het geheugen van de Nederlandse ontwerpdisciplines? Wat wordt er wel voor de toekomst bewaard en wat niet? U kunt de tentoonstelling nog bezoeken tot 10 maart 2019. Vera Weterings geeft een overzicht van de ontwikkelingen van klantenkunde. Daarnaast schreef ze samen met Anna van der Meulen een artikel over gebruikersonderzoek en innovatie. Kijk daarbij zeker ook naar voorbeelden buiten de sector, is het devies van Weterings en Van der Meulen: ‘Door je online dienstverlening te zien als een kruisbestui- ving van kennis en ervaring uit allerlei hoeken van het veld én daarbuiten, krijg je een enorm inzicht in de manier waarop je je (online) bezoekers beter van dienst kunt zijn.’ Dit jaar bestaat de Archiefwet 100 jaar. We kijken terug met Noor Schreuder en vooruit met Yvonne Welings. Wat kunnen we leren van het verleden en meenemen naar de toekomst, nu de Archiefwet wordt aangepast? Schreuder merkt op dat de Archiefwet is ontstaan en gevormd met grote betrokkenheid vanuit de beroepsgroep. Bert de Vries, voorzitter KVAN/BRAIN, geeft in zijn column aan dat dat ook weer moet gebeuren bij de komende aanpassing: ‘In onze organisaties vindt minister Slob geen tien maar honderden wijzen die hem kunnen helpen om al die lastige vragen te beantwoorden die de wetswijziging oproept.’ Verder in dit nummer een zoektocht in het archief van het Bisdom ’s-Hertogenbosch door Jan Sanders. Jeroen Padmos geeft de tussenstand na twee edities van de leergang ‘Privacy: van Wbp naar AVG’. Gabriëlle Beentjes doet verslag van het IIC-congres 2018 over preventief conserveren. In de Burgerlijke Stand een portret van Lise Koning, Jonge Archivaris van 2018. Koning zet zich in voor educatie en bekendheid van geschiedenis en archieven: ‘Ik ben ervan overtuigd dat educatie, in welke vorm dan ook, de sleutel is naar een meer begripvolle en betere wereld.’ n Bernadine Ypma n hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Naar mijn mening is ‘wat niet weet, wat niet deert’ de minst gewenste situatie die er bestaat.’ Lise Koning Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Joris van Dierendonck (eindredacteur), Merel Geerlings, Mirjam Schaap, May Scheepers, Geert Stroo, Cees Tromp, Floortje Tuinstra, Bernadine Ypma (hoofdredacteur), Marian de Vos, Nick Werring, Vera Weterings. Vaste medewerkers Niels Bongers, Peer Boselie, Wouter van Dijk, Puck Huitsing, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Noor Schreuder, Christian van der Ven, Bert de Vries. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak Els Gulpen Grafische Vormgeving, Heerlen Druk Damen Drukkers, Werkendam Covertekening Niels Bongers ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt in februari 2019. Citaat van de maandnummer 10 2018 n 5 Gedurende de Belgische Opstand raakte Abraham gewond. Via Mechelen kwam hij op 26 september 1830 aan in het leger- ziekenhuis in Antwerpen. Daar verzond hij zijn berichten nog diezelfde dag via Brussel in een wikkel en stuurde ze naar zijn legeronderdeel. Abraham is uiteindelijk in Den Haag in het leger - ziekenhuis behandeld. Het is uniek dat deze kattebelletjes bewaard zijn gebleven. De berichten zijn onderdeel van het familiearchief Kempff, dat in 2014 aan het CBG werd geschonken door Petronella Anna Kempff-Roggenkamp. Dit familiearchief bevat naast de gebruikelijke genealogische gegevens een aantal per soon lijke stukken van voor het merendeel leden van de patriciërs familie Eijbergen. De collectie bestaat uit originele stukken die je elders niet zo snel zult aantreffen. Zo bevat het archief naast de koeriers- berichten bijvoorbeeld ook een recept tegen zere kelen uit 1796 en een gedicht voor prins Willem V uit 1766. n Vera Weterings n redacteur Archievenblad en medewerker evenementen bij CBG|Centrum voor familiegeschiedenis. De archiefervaring van Vera Weterings De ‘Kattebelletjes uit de Belgische Opstand’ zijn uitgeroepen tot Stuk van het Jaar 2018! Een mooiere afsluiting van mijn oude functie bij het CBG|Centrum voor familiegeschiedenis had ik niet kunnen dromen. Aan de verkiezing deden 44 archieven mee. In totaal werden 8.741 stemmen uitgebracht, waarvan er maar liefst 1061 naar het CBG gingen. Tresoar behaalde de tweede plaats met 832 stemmen en het Gelders Archief de derde met 779 stemmen. Inmiddels ben ik al een paar maanden werkzaam in een marketing - functie bij Rijksmuseum Boerhaave, maar het archiefwezen kan ik niet helemaal loslaten. Bij het CBG blijf ik in dienst als medewerker evenementen. Hiermee neem ik wel afscheid van mijn oude rol als stafmedewerker marketing, pr en communi ca tie, die ik ruim drie jaar vervulde. Tijdens de Nacht van de Geschiedenis kon ik deze functie in stijl afsluiten. Voor mij als historica was oktober altijd al een groot feest als Maand van de Geschiedenis, maar dit jaar helemaal vanwege de afsluitende feestavond in het Rijksmuseum. Daar mocht ik, samen met interim-directeur Ruud Yap, in de statige bibliotheek de wisselbokaal van de archiefverkiezing Stuk van het Jaar in ontvangst nemen. De campagne voor de koeriersberichtjes uit de Belgische Opstand was het laatste project in mijn oude functie. Het thema van de Maand was dit keer ‘Opstand’. Samen met de collectie- beheerder van het CBG ging ik op zoek naar geschikte archief- stukken en al snel vonden we er verschillende. Van het dagboek van Erica Simons uit de Hongaarse Opstand tot de rapporten over de tweede Atjeh-expeditie. Ook de koeriersberichten uit de Belgische Opstand zaten daartussen. Binnen het CBG waren de meningen verdeeld over de archiefstukken, dus wie kon er beter beslissen dan het publiek? En dat koos in de voorverkiezing overduidelijk voor de kattebelletjes uit de Belgische Opstand (1830). Niet zo gek ook, want deze bijzondere bron geeft een unieke inkijk in het harde dagelijkse leven van een dienstplichtig militair ten tijde van de Belgische Opstand. De schrijver van de berichten, Abraham Eijbergen (1785-1845), was ten tijde van de Belgische Opstand ingekwartierd in Den Bosch als musketier. Hier schreef hij koeriersberichtjes over de toestand van zijn bataljon. De berichtjes waren in staccatostijl, kort maar krachtig. Deze kattebelletjes geven informatie over de toestand van zijn medestrijders, bijvoorbeeld: ‘komplementen en dat hij nog leeft’, ‘de kapt. Bergem, arts, keerde geblesseerd’ en ‘Luitenant Jacobs gekwetst’. Ruud Yap (links), Vera Weterings (midden) en Sacha de Boer tijdens de uitreiking van Stuk van het Jaar 2018 (foto Martine Bartels). Kattebelletjes uit de Belgische Opstand (collectie CBG).6 n 2018 nummer 10 niet herbeleefd worden, maar het archief kan wel als bron dienen voor onderzoek en kennisoverdracht. Het archief is ook een naslagwerk om het cultureel erfgoed in herinnering te houden. Erfgoed en bijhorende erfgoededucatie kunnen het draagvlak voor podiumkunsten vergroten. Een ander argument is praktisch van aard. Bij een herneming is het efficiënt als de oorspronkelijke voorstelling goed gedocumenteerd is. Amerika kent het Theatre Archive Project. Ook dit initiatief zet zich in om het belang van het archiveren van podiumkunsten onder de aandacht te brengen. Daarbij noemen zij de praktische voor- delen van een opgeruimde organisatie, maar ook de mogelijk- heid om het erfgoed in te zetten om het gezelschap te positio- neren in het culturele veld en bij cultureel-educatieve activiteiten. Wortels Els van der Plas (algemeen directeur Nationale Opera & Ballet) legt uit dat het bewaren en ontsluiten van het archief voor Nationale Opera & Ballet van groot belang is: ‘Het instituut heeft een korte, maar ook heel interessante geschiedenis van ruim vijftig jaar. Een goede geschiedschrijving maakt het mogelijk je wortels in de grond te slaan en verder te groeien. Een toegankelijk archief is van waarde voor het publiek, waaronder onderzoekers van academies en universiteiten. Daarnaast is het archief ook van grote waarde voor de organisatie. De organisatie moet in staat zijn om een productie op een later moment weer op de planken te zetten, voor verhuring of coproductie. Het archiefbeleid is daarbij voor een belangrijk deel gericht op de interne gebruiker, maar ook op internationale gezelschappen en instituten.’ Nationale Opera & Ballet is gevestigd op het Waterlooplein in Amsterdam en heeft 530 medewerkers. Daarvan zijn zo’n 250 makers en een groep stagiairs betrokken bij de organisatie. Archieven van podiumkunsten zijn van waarde als bron bij herop- voeringen door het eigen of een ander gezelschap, maar ook voor onderzoek, bruiklenen, schenkingen, tentoonstellingen en publi- caties. De archieven en collecties bestaan uit documentatie en objecten ontstaan tijdens de creatie van producties. Denk daarbij aan een groot aantal ontwerpen, teksten, muzieknotaties, dans- notaties en objecten als kleding en rekwisieten, maar ook aan administratieve archieven (onder andere notulen van bestuursver- gaderingen, productievergaderingen en evaluaties) en archieven die ingezet worden ten behoeve van marketing (onder andere affiches, foto’s, programmaboeken). Bij producties kan ook een groot audiovisueel archief ontstaan. Het archiveren van podiumkunsten heeft internationaal aandacht. Het Firmament, het Bel - gische expertisecentrum voor het cultureel erfgoed van de podiumkunsten, geeft argumenten om belang te hechten aan het behoud van erfgoed. Archiefstukken, inclusief artistieke objecten, kunnen tal van herinneringsfuncties vervullen. De ervaring kan ‘Geschiedenis helpt om te groeien’ Archivering bij Nationale Opera & Ballet Bernadine Ypma n Onlangs was in het nieuws dat choreograaf Hans van Manen zijn productiearchief had ondergebracht in een stichting. De collectie van het Theater Instituut Nederland berust bij de Universiteit van Amsterdam en het archief van het Nederlands Dans Theater bij het Haags Gemeentearchief. Een tijd terug werden diverse kostuums van De Nationale Opera verkocht. Hoe gaan podiumkunsten om met het beheer, behoud en beschikbaarstellen van het erfgoed? Een kijkje achter de schermen bij Nationale Opera & Ballet. Tekening: Niels Bongers.nummer 10 2018 n 7 de kostuums geïnspireerd op beroemde werken uit de kunst- geschiedenis. ‘Die mogen niet weg. Wij bewaren echt vakman- schap en ambacht. Voor het maken van rekwisieten, kostuums, kap en grime leiden wij vakmensen op.’ Lillin noemt de fotocollectie. ‘Wij beheren een prachtige collectie foto’s van Maria Austria en Jaap Pieper. Dat is zo bijzonder. De omvang van de collecties en archieven is enorm, zowel voor opslag van strekkende en vierkante meters als voor digitale opslag. De audiovisuele afdeling registreert bijvoorbeeld de voorstellingen. Daarnaast maakt de afdeling ook korte en langere films over de producties, achter de schermen, interviews met dansers en zangers. Er wordt ongelofelijk veel content gemaakt. Archief Het archief van Nationale Opera & Ballet is op meerdere plaat - sen te vinden. Een deel is ondergebracht bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam (voormalig Theater Instituut Nederland), en een grote audiovisuele collectie van tv-registra- ties en voor de televisie ontwikkelde programma’s bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Er is nauw contact tussen de organisaties om het archief als geheel goed ontsloten te krijgen en onderzoek te faciliteren. Henrik Lillin is sinds enige tijd verbonden aan de organisatie als archivaris. Hij richt zich daarbij op het recordsmanagement en op het beheren en toe - gankelijk maken van de historische collecties. Voor het laatste zijn ook vrijwilligers actief die onder begeleiding van Lillin de collecties verpakken en beschrijven. De analoge foto- en affichecollectie is bijvoorbeeld bijna gereed. Lillin legt uit op welke manier hij te werk gaat. ‘Het uitgangspunt is dat archief procesgebonden informatie is en ik benader de archivering dan ook vanuit het werkproces. Buitenstaanders zullen bij het archief van Nationale Opera & Ballet vooral denken aan de fraaie affiches, foto’s of kostuums, maar het is niet alleen dat. Wij gebruiken de archieven in ons lopende proces bij opvoeringen, het hernemen van producties en bij coproducties. Daarnaast wordt het archief gebruikt voor marketing, educatieve doel- einden en publieks participatie. Onderzoekers kunnen ook bij mij terecht om toegang te krijgen tot de archieven die nog in bewerking zijn.’ Inventarisatie Het archief en de collecties hebben een grote omvang en Lillin is bezig met een inventarisatie. Daarbij worden zowel de omvang alsook de parels in het archief zichtbaar. Als voorbeeld van een archiefparel wijst Van der Plas op de kostuums gemaakt voor de productie van Rossini’s Il viaggio a Reims (regie Damiano Michieletto) in 2014 van de hand van Carla Teti. Daarbij waren >> Choreograaf Hans van Manen tijdens de repetitie van Dumbarton Oaks in 1978, met Mea Venema en Clint Farha (foto Jorge Fatauros). Satyricon in de regie van Ian Strasfogel uit seizoen 1972/73 (foto Maria Austria).8 n 2018 nummer 10 archivering ligt op afdelingsniveau. Om tot een integraal infor- matiebeheer te komen is het nodig standaarden in te voeren en een organisatiebreed recordsmanagementsysteem in gebruik te nemen. Op die manier kan de informatie behorende bij een werkproces vanuit verschillende afdelingen samengebracht worden en toegankelijk gemaakt voor zowel intern als extern gebruik. Zodra bijvoorbeeld een ander operahuis een van onze producties wil gaan uitvoeren, kan alle daartoe behorende docu- mentatie tot een informatiepakket worden samengevoegd en gaat het samen met eventueel het decor en een productieleider, regisseur of assistent-regisseur op reis.’ Beleid en onderzoek Om op nationaal niveau aandacht te genereren voor het bewa - ren en toegankelijk maken van het cultureel erfgoed van de podiumkunsten heeft Van der Plas een beleidsstuk voor collectie- beheer van Nationale Opera & Ballet opgesteld en is zij het gesprek aangegaan met de Universiteit van Amsterdam als mede-hoeder van het erfgoed. Van der Plas stelt dat er meer beleid moet worden gevoerd op archivering van de podium- kunsten. ‘Hoe ga je om met kunstvormen waarvan de opvoering tegelijkertijd de presentatie van het erfgoed is? Hoe ontsluit je het cultureel erfgoed van de opera en het ballet als je het stuk niet opvoert?’ Dit was het uitgangspunt voor een gesprek met het Koninklijk Concertgebouw Orkest, het Internationale Theater Amsterdam en de Universiteit van Amsterdam (UvA). Alle drie zijn ze begaan met en voelen ze zich verantwoordelijk voor het nationale cultureel erfgoed van de podiumkunsten. De UvA is een belangrijke gesprekspartner, omdat daar de afgelopen periode een honorary fellowship is ondergebracht, waarbinnen Pierre Audi masterclasses en colleges heeft gegeven. Bij het afscheid van Audi op 1 oktober 2018 is een leerstoel voor muziek theater en opera gelanceerd. Vanuit die leerstoel wordt onderzoek gedaan op het gebied van de podiumkunsten, waar - bij ook gebruikgemaakt wordt van de archieven. Zo wordt het cultureel erfgoed niet alleen zichtbaar op het podium, maar ook daarbuiten, in de vorm van onderzoek en publicaties. n Bernadine Ypma n hoofdredacteur Archievenblad, hoofd Publiek & Presentatie en adjunct-directeur bij Het Utrechts Archief. Al dat materiaal wordt gebruikt op de website, in digitale nieuws- brieven en vertoningen. Denk ook aan de jarenlange registra- ties van de NTR die werden uitgezonden op televisie; dat is ondergebracht bij Beeld en Geluid. Kostuums nemen relatief veel plaats in. Van producties die weer opgevoerd en/of verhuurd worden of in copro- ducties worden vervaardigd, bewaren we de kostuums. Maar van iedere voorstelling worden kostuums bewaard voor het archief. Daarnaast wordt op de kostuumafdeling een boek gemaakt met de ontwerpen en de stoffen van elke productie, zodat de kostuums bij een heropvoering en/of coproductie opnieuw gemaakt of vermaakt kunnen worden. Onlangs is er een verkoop geweest van kostuums om ruimte vrij te maken in de opslag. De verkoop bleek een groot succes, het publiek was zeer enthousiast.’ Vluchtig ‘Het cultureel erfgoed van de podiumkunsten vraagt een andere benadering dan andere kunstvormen’, legt Van der Plas uit. ‘Je moet als podiumkunsteninstelling ervoor zorgen dat je de voorstelling zo neerzet dat iemand er op dat moment van kan genieten. Het is vluchtig en het heeft een tijdgebonden karakter. Dat is anders dan in een museum waar de collectie bestaat uit bestaande objecten. Een schilderij kun je op zaal hangen, een uitvoering kun je niet permanent zichtbaar maken. Je kunt het kunstwerk zelf niet archiveren, enkel de documentatie rondom het productie- en uitvoeringsproces. Je moet het stuk helemaal opvoeren wil het publiek het kunnen zien. Bij het uitvoeren van een opera of een ballet zijn tientallen mensen betrokken met een ruime voorbereidingstijd. Dat is een heel andere dynamiek. Op die manier zijn wij zelf het archief. Ik zeg altijd: wij zijn het nationaal cultureel erfgoed van opera en ballet.’ ‘Het archief zit bij ballet in het hoofd. Een stuk wordt in meer- dere bezettingen uitgevoerd en alles wordt door audiovisuele opnamen geregistreerd en beschikbaar gemaakt voor de ballet- meesters. De registraties worden ontsloten, zodat de verschil- lende interpretaties van het balletstuk door de solisten later eenvoudig teruggevonden kunnen worden. Naast het gebruik van deze registraties is er bij het instuderen van een stuk ook, indien mogelijk, iemand betrokken die de oorspronkelijke choreograaf heeft gekend en de bedoeling van de maker kan overbrengen. Daarnaast bestaat er een notatiesysteem voor het vastleggen van choreografieën, choréologie.’ Standaarden Lillin werkt aan de implementatie van standaarden voor een organisatiebreed informatiebeheer. Om tot een goed beleid te komen, heeft Lillin diverse operahuizen in het buitenland bezocht om de archivering te bestuderen. ‘Nationale Opera & Ballet is een professionele organisatie, dat is nodig om iedere avond een grote productie te kunnen opvoeren. Het recordsmanagement is echter geen corebusiness en de verantwoordelijkheid voor de >> Nationale Opera & Ballet beschikt over een fotoarchief van het theater- gebouw op het Waterlooplein (foto Jaap Pieper).nummer 10 2018 n 9 nieuwe antwoorden op de breed gevoelde behoefte om het Nederlandse ontwerperfgoed te behouden en door te geven. In het ruimtelijke ontwerp van de tentoonstelling van het Speculatief Design Archief volgt een bezoeker het complete archiefproces. Van de Opslag op de bovenste verdieping voert de route via het Studiedepot naar de Toonzaal. In de Opslag wordt duidelijk wat de potentie van een design- archief kan zijn: elke doos kan een sleutel bevatten waarmee het oeuvre van een ontwerper leesbaar wordt, of de ontwikke- ling van een bepaalde technologie wordt traceerbaar. Een kleine schets kan genoeg zijn om te ontdekken hoe ooit een ontwerp in overleg met de opdrachtgever is gesneuveld of ingrijpend aangepast. Tegelijk toont het ook de problemen rond de archi- vering van de ontwerpgeschiedenis. Hoe bepaal je welke delen van een erfenis behouden moeten blijven en welke niet? Wie ontfermt zich over het fysieke materiaal? En wat is het lot van stukken die eigenlijk niemand kan of wil bewaren? Onvermoede informatie In het Studiedepot worden de archieven verder uitgepakt en aan een nadere inspectie onderworpen. Het is telkens zaak de essentiële bestanddelen te onderzoeken, te documenteren, te ordenen, te ontsluiten en te activeren. Welke onvermoede infor- matie ligt er in de archieven besloten? Informatie die een nieuw licht kan werpen op bekende geschiedenissen of verhelderende verbanden onthult? Wanneer het materiaal in het Studiedepot is beschreven en geduid, kan het in een bredere context worden geplaatst en op zijn betekenis worden getoetst. In de Toonzaal leidt dat tot de presentatie van een reeks uiteenlopende archiefinterpretaties. Meerdere curatoren kozen een specifiek archief en bepaalden een presentatievorm waarin zij hun lezing van het archief zichtbaar maken. Zo laten zij zien hoe er vanuit de archieven steeds nieuwe verbeeldingen kunnen ontstaan, nieuwe verhalen te vertellen zijn en nieuwe betekenissen kunnen worden blootgelegd. n Speculatief Design Archief Het Nieuwe Instituut n Onder de noemer van Dutch Design werd het Nederlands ontwerp vanaf eind jaren tachtig van de afgelopen eeuw alom geroemd. Maar hoe zit het anno 2018 met het geheugen van de Nederlandse ontwerpdisciplines? Wat zal er wel voor de toekomst worden bewaard en wat niet? Waarom, door wie en hoe? In reactie op dit soort vragen neemt Het Nieuwe Instituut in Rotterdam vanaf oktober 2018 tijdelijk de gedaante aan van een designarchief. Het ontbreekt in ons land vooralsnog aan een centrale erfgoed- opdracht op het gebied van design en digitale cultuur. Er bestaan wel degelijk designarchieven waar deskundige partijen het bron- materiaal zorgvuldig hebben gefilterd, geordend en ontsloten, maar die zijn helaas schaars en gefragmenteerd. Het overgrote deel van de ontwerpnalatenschap ligt verspreid over studio’s en bij uiteen- lopende bedrijven, musea, onderwijsinstellingen en verzamelaars. Schetsen, notities, prototypen, kleur- en materiaalstudies, schema’s, catalogi en briefwisselingen zijn stuk voor stuk waardevolle bron- nen van kennis. In de dagelijkse werkpraktijk moeten ze al snel plaatsmaken voor weer nieuwe inspiraties en schetsen. Veel van deze losse fragmenten eindigen wat verweesd op een harde schijf of in een ordner, op zolder of in een gehuurde opslagruimte. Aanstekelijke voorbeelden Het onderzoeks- en tentoonstellingsprogramma Speculatief Design Archief stimuleert aan de hand van aanstekelijke voorbeelden het gesprek over de noodzaak en de mogelijke samenstelling, invulling en betekenis die een collectie van Nederlands ontwerp en digitale cultuur in de toekomst zou kunnen aannemen. In deze tijdelijke gedaante verkent Het Nieuwe Instituut vertrouwde en Cubic3 Design, Tafelstuk, 1982. Bruikleen uit het archief van Cubic3 Design (Ton Hoogerwerf en Gerwin van Vulpen). Vastgelegd voor Speculatief Design Archief, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam (2018). Art direction: Studio Veronica Ditting. Fotografie: Tim Elkaïm. EXPOSITIE & ONDERZOEK Next >