archievenblad sinds 1892 jaargang 122 2018 8 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederlandhet veelzijdige en hief- en collectie cheersystee DE REE archiefsystemen de-ree.nl | archieven.nl | 050 311 26 00 MAIS-Flexis het veelzijdige en complete archief- en collectiebeheersysteem, ook voor E-depot MAIS-Flexis beheerst • digitaal atelier • ingest van digitaal archief en metadata (TMLO/Topx) • duurzame digitale opslag • beheer van digitaal archief • preserveren • ontsluiting E-depot?nummer 8 2018 n 3nummer 8 2018 n 3 38 ‘Archieven helpen bij het begrijpen van je leefomgeving’ Al vijftien jaar lang leert hij elke dag weer wat bij over de geschiedenis van Voorne-Putten. En die kennis deelt historicus Bob Benschop (38) vol passie en enthousiasme met iedereen die het maar wil horen of lezen: op de radio, in artikelen en in boeken. Tussendoor coördineert hij het digitaliseren van de historische archiefcollecties. Een portret. Nick Werring n 18 Herverdeling Utrechtse hoogleraararchieven Hoogleraren produceren interessant en vaak ook zeer relevant archiefmateriaal. Toch laat het beleid rond deze archieven te wensen over. Zo wordt het ‘Utrechtse’ materiaal door maar liefst vier verschil- lende instellingen beheerd. De beleidskeuze om in het nieuwe Universiteitsmuseum geen papier meer te bewaren, zet de situatie op scherp. Zou Het Utrechts Archief in een nieuwe structuur een leidende rol op zich kunnen nemen? Roosje Keijser n Inhoud 06 Terug naar tijden van opstand in de Maand van de Geschiedenis Op 1 oktober start de Maand van de Geschiedenis, het grootste geschiedenis- evenement van Nederland. Dit jaar staat het thema Opstand in de schijnwerpers en keren we terug naar tijden van oproer en verzet. Van Spartacus tot de Beelden- storm en van de vergissing van Troelstra tot #MeToo. Nederlands Openluchtmuseum n 21 Kostje gekocht? Middeleeuwse archiefbronnen lenen zich uitstekend om actuele maatschappelijke discussies in een historisch perspectief te plaatsen. Zo stellen kostkopercontracten onderzoekers in staat om verbluffende conclusies te trekken. Cees Tromp n 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 06 Terug naar tijden van opstand in de Maand van de Geschiedenis, Nederlands Openluchtmuseum 09 Column | Warm worstenbrood, Christian van der Ven 10 Netwerk Oorlogsbronnen: van thematische aggregator naar thematisch netwerk, Tessa Free 14 Van protestactie tot archief: de Maagdenhuisbezetting 2015, Tashina Blom en Mirjam Schaap 18 Herverdeling Utrechtse hoogleraararchieven, Roosje Keijser 21 Kostje gekocht? Kostkopercontracten in de middeleeuwen, Cees Tromp 24 Digitale klantenkunde, Vera Weterings 26 De Roermondse archiefkwestie. Het verleden en het heden, Michiel Knops 30 Een nieuw begin op oude voet? Archiefvorming in een tijd van revolutie (1750-1850), Carolien Boender en Diederik Smit 32 Verborgen schatten in middeleeuwse archieven. Nieuw onderzoek in Utrechtse kapittelarchieven, Kaj van Vliet 34 Column | Wetenschap, snavels en struisvogeleieren, Hannie Kool-Blokland 35 Archiefmonument 36 Uitgelezen 38 Burgerlijke Stand | ‘Archieven helpen bij het begrijpen van je leefomgeving.’ In gesprek met Bob Benschop, Nick Werring4 n 2018 nummer 84 n 2018 nummer 8 Colofon Van de redactie Opstand en activisme Oktober is de Maand van de Geschiedenis. Organiseert u zelf een evenement of bezoekt u een van de vele activiteiten? Naast musea en bibliotheken nemen ook veel archiefinstellingen actief deel. Phebe Kloos introduceert het thema ‘Opstand’ en geeft een uitgebreide opsomming van activiteiten. In deze editie van het Archievenblad kunt u lezen over opstand en oproer met en in archieven. Michiel Knops zet de Roermondse archiefkwestie uiteen, een flinke twist over het eigenaarschap van het archief. Opstand was er ook tijdens de laatste Maag- denhuisbezetting in Amsterdam. De archivistische oogst wordt bewaard in het Stads- archief Amsterdam. Mirjam Schaap begeleidde de selectie en ontsluiting van dit recente archief. Tessa Free doet verslag van de Kaart van Verzet en andere ontwikkelingen bij het Netwerk Oorlogsbronnen. Naast al het verzet en oproer zijn er twee artikelen opgenomen over middeleeuwse archiefstukken. Cees Tromp schrijft over middeleeuwse kostkopercontracten en Kaj van Vliet doet verslag van onderzoek naar handschriftfragmenten. Daarnaast geeft Roosje Keijser uitleg bij archieven van hoogleraren, terwijl Vera Weterings verslag doet van een presentatie van Christian van der Ven over digitale klantenkunde. In 2017 heeft de redactie van het Archievenblad een klein gebruikersonderzoek uitgevoerd via een enquête. Tijdens de Archiefdagen 2018 spraken we met onze lezers bij onze stand op de kramenmarkt. Daaruit ontstond een beeld dat u zowel geïnteresseerd bent in vak - inhoudelijke artikelen als in ‘human interest’. De ene helft van de lezers leest de rubriek Burgerlijke Stand graag, de andere helft bladert door. Verder gaf u aan dat u de artikelen goed van niveau vindt en gevarieerd qua onderwerp. U leest het blad graag op papier, maar ook digitaal. Bijdragen over buitenlandse projecten, conferenties of boekrecensies vinden velen van u waardevol, hoewel er ook lezers zijn die dit weinig zinvol vinden. Via het Archievenblad blijft u op de hoogte van actuele ontwikkelingen. Al met al een gebalanceerd beeld waaruit de redactie opmaakt dat u best tevreden bent. Maar: beide onderzoeken waren klein en enkel uitgevoerd onder onze lezers. Samen met Puck Huitsing (programma- coördinator KVAN/BRAIN) en Corinne Rodenburg (bestuur KVAN/BRAIN) gaat de redactie nu een groter onderzoek uitvoeren: een gebruikersonderzoek en een positioneringsonderzoek onder lezers en potentiële doelgroepen. Binnenkort hoort u daar meer over. Achter in het Archievenblad staat sinds begin dit jaar de rubriek Archiefmonument, dit keer geschreven door Gerrit Kouwenhoven over F.A. Hoefer. In deze rubriek worden archivarissen besproken aan de hand van gedenktekens, bijvoorbeeld een gevelsteen of standbeeld. De redactie wil de rubriek ook na dit jubileumjaar van de Archiefwet voortzetten. Kent u een fraai verhaal met bijbehorend archiefmonument? De redactie hoort het graag van u. n Bernadine Ypma n hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘De betekenis ligt nooit vast, juist omdat we die zelf moeten geven.’ Bas Heijne Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Joris van Dierendonck (eindredacteur), Mirjam Schaap, May Scheepers, Geert Stroo, Cees Tromp, Floortje Tuinstra, Bernadine Ypma (hoofdredacteur), Marian de Vos, Nick Werring, Vera Weterings. Vaste medewerkers Roland Bisscheroux, Niels Bongers, Peer Boselie, Wouter van Dijk, Puck Huitsing, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Noor Schreuder, Christian van der Ven, Bert de Vries. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak Els Gulpen Grafische Vormgeving, Heerlen Druk Damen Drukkers, Werkendam Covertekening Niels Bongers ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt in november 2018. Citaat van de maandnummer 8 2018 n 5nummer 8 2018 n 5 Vlak nadat de ‘Black Watch of Canada’ de aanval bij de Sloedam was begonnen, formeerde de aanvalsvloot zich voor de landing bij Vlissingen. Artillerie, opgesteld rond Breskens, gaf vooraf gaand aan de landingen vuur en bombardeerde de Duitse stellingen in en rondom de stad. In de nacht van 31 oktober op 1 november werden de landingen door Britse, Franse en Nederlandse commando’s uitge- voerd bij het zogenoemde Slijkhaventje (dat de codenaam Uncle Beach had gekregen). Dankzij deze tekening van het lan dings gebied konden ze zich alvast oriënteren als ze vanuit zee naar de kustlijn keken, zodat ze op de juiste plaats zouden landen; dat is ook gelukt. Bij de landing op Uncle Beach en de gevechten daarna in Vlissingen verloren 68 Engelse en Franse commando’s het leven. Deze (potlood)tekening is afkomstig uit de privécollectie van de heer H. (Hans) Tuynman, die op 20 januari 1932 in Vlissingen het levenslicht zag. Hans maakte de oorlog als jonge jongen mee en omdat hij Engels sprak trok hij veel met de Vlissingse bevrijders op. Na de Bevrijding bleef hij contact houden met geallieerde militairen, die regelmatig terugkwamen naar de provincie Zeeland voor herdenkingen. In de jaren 50 heeft Hans samen met de heren Van Dijk en Eekman de Documentatiegroep Walcheren ‘40-’45 opgericht. In de contacten die werden gelegd kreeg Hans deze tekening van de inlichtingenofficier K.G. Wright. De ingelijste tekening heeft tot het overlijden van Hans op 25 juli 2005 in zijn werkkamer gehangen, waarna de familie besloot hem over te dragen aan het Bevrijdingsmuseum. Voor ons museum is dit een uniek object, daarnaast is het ook het enige in zijn soort. Dankzij Hans is de tekening bewaard gebleven voor het nageslacht. In onze nieuwbouw zal deze (nacht)tekening een prominente plaats krijgen en zal hij mede het verhaal gaan vertellen van de Bevrijding van Vlissingen. n Stef Traas n directeur van het Bevrijdingsmuseum Zeeland in Nieuwdorp. De archiefervaring van Stef Traas Wanneer je aan een willekeurige Nederlander vraagt of hij de Slag om de Schelde uit de Tweede Wereldoorlog kent, antwoordt hij meestal ontkennend. De mislukte Slag bij Arnhem (Operatie Market Garden) kent bijna iedereen. Maar de geslaagde – en voor het winnen van de oorlog in West-Europa onmisbare – Slag om de Schelde kent bijna niemand. Terwijl het in Tweede Wereldoorlog de heftigste en langste veldslag op ons grondgebied was. De door de Duitsers gebouwde Atlantikwall is in 1944 slechts op twee plekken door de geallieerden doorbroken: in Normandië en in Zeeland. De Slag om de Schelde vond plaats in de periode 18 septem- ber tot en met 8 november 1944, kort na de mislukte Slag om Arnhem, en resulteerde in de bevrijding van Zeeland en de geallieerde herovering van het strategisch cruciale Antwerpen. De noodzaak voor het in gebruik nemen van de havens was des te belangrijker geworden omdat de aanvoerlijnen vanuit de provisorische havens in Normandië steeds langer werden. De Slag om de Schelde was een buitengewoon bloedige strijd met vele militaire en burgerslachtoffers en grote materiële schade. In het Bevrijdingsmuseum Zeeland tonen we de bewogen geschie - denis van Zeeland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Veel mate - riaal uit de archiefcollectie van het museum heeft een relatie tot de Slag om de Schelde. Een groot deel van collectie wordt binnen de Metamorfoze-clusteraanvraag Tweede Wereldoorlog- collecties van het Netwerk Oorlogsbronnen geconserveerd en gedigitaliseerd. Een heel bijzonder en uniek object uit de collectie vind ik de (nacht)tekening van de kustlijn van Vlissingen. Om de kustlijn van Vlissingen en bepaalde coördinatiepunten in de nacht te kunnen herkennen, werd in opdracht van de Britse inlichtingen- officier K.G. Wright aan de hand van luchtfoto’s een schets gemaakt die de commando’s uit hun hoofd moesten leren tijdens de instructie- en informatiebijeenkomsten voorafgaand aan de landing. Stef Traas (afbeeldingen Bevrijdingsmuseum Zeeland). Tekening van ‘Uncle Beach’, landingsgebied van de geallieerden in 1944.6 n 2018 nummer 8 en de gevolgen minder eenduidig dan gehoopt. En altijd verandert ons heden onze kijk op de opstand in het verleden’, aldus schrijver Bas Heijne in zijn column voor de Maand van de Geschiedenis, ‘Too early to tell’. Archieven en opstand Elk jaar in oktober slaan honderden culturele instellingen de handen ineen om één maand lang de geschiedenis onder de aandacht te brengen bij een groot publiek. In de afgelopen jaren zijn grote samenwerkingsverbanden ontstaan die hebben geleid tot succesvolle programmering door het hele land. Van Groningen tot Limburg, van Rotterdam tot Nijmegen en Arnhem en van Leeuwarden tot Utrecht. Deze samenwerking overstijgt de eigen domeinen en verbindt uiteenlopende instellingen in een geza- menlijke overtuiging: het geloof in het belang van geschiedenis. Van gemeenten tot media, van universiteiten tot start-ups en van musea tot archieven. De verschillende invalshoeken van deze partijen bij het jaarthema zijn noodzakelijk om de veelkleurigheid van het verleden over te brengen op het publiek. Archieven, die doorgaans zelf geen presentatiepodium hebben, kunnen zo in hun eigen stad of streek wel deelnemen aan het collectief van de Maand van de Geschiedenis. Een prachtige gelegenheid om bezoekers te laten zien hoe noodzakelijk archieven zijn voor het bewaren van ons gezamenlijk erfgoed. In 2018 wordt daarnaast de tweejaarlijkse archiefverkiezing ‘Stuk van het Jaar’ weer gehouden. Een mooie kans voor archieven om een topstuk uit hun collectie uit te lichten. Ambassadeur Sacha de Boer zal eind oktober het mooiste, meest bijzondere archiefstuk van dit jaar bekendmaken. Meer informatie is te vinden op stukvanhetjaar.nl. ‘Opstand is de motor van de geschiedenis. Mensen komen in opstand tegen onderdrukking, tegen de machthebber – en worden zelf machthebber. En zo rolt de tijd en de geschiedenis door. Opstand tegen onderdrukking, opstand, onderdrukking…’, aldus Nelleke Noordervliet, essayist voor de Maand van de Geschiedenis 2018. Opstandelingen We komen in opstand voor vrijheid van godsdienst en geweten, voor het recht op zelfbeschikking en het recht op medezeggen- schap. Duizenden opstanden bleken het gereedschap om de wereld te veranderen, al lag de uitkomst van tevoren nooit vast. Zij liggen ten grondslag aan het leven van vandaag. Opstanden zijn een bron voor verbroedering, conflicten, eenheid, energie, invloed, ongehoorzaamheid, verraad, moed en verzoening. En wie heeft er niets met opstand? Iedere puber komt immers in opstand tegen de autoriteit van ouders, school en gezag. Er zijn vele opstanden geweest in en ook tegen Nederland. Dat niet iedere opstand op de barricaden is uitgevochten, kenmerkt de enorme diversiteit. Taal, religie, muziek, kleding en humor zijn daarnaast protestmiddelen die al eeuwen worden gebruikt. De Maand van de Geschiedenis keert dit jaar terug naar tijden van onvrede en verdeeldheid, maar ook van optimisme en eendracht. Oktober 2018 staat in het teken van Opstand. Met de hashtag #ditisopstand gaan we op zoek naar grote en kleine opstanden van vroeger en nu. ‘Wanneer de opstand voorbij is, neemt de geschiedenis het over. Altijd blijkt de werkelijkheid weerbarstiger dan gedacht, Terug naar tijden van opstand in de Maand van de Geschiedenis Nederlands Openluchtmuseum n Op 1 oktober start de Maand van de Geschiedenis, het grootste geschiedenisevenement van Nederland. Dit jaar staat het thema Opstand in de schijnwerpers en keren we terug naar tijden van oproer en verzet. Van Spartacus tot de Beeldenstorm en van de vergissing van Troelstra tot #MeToo. nummer 8 2018 n 7 overhandiging van het eerste exemplaar tijdens de Maand van de Geschiedenis aan de burgemeester van gemeente Edam- Volendam met aansluitend een presentatie. Het Drents Archief is medeorganisator van het Festival van de Drentse Geschiedenis, vol muziek, theater, rondleidingen, films, lezingen en de Drentse Geschiedenis Quiz. Ook in Utrecht wordt meegedaan in de vorm van een festival. Het Utrechts Archief is mede-initiatiefnemer van de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis, waarin grote opstanden, rebellen en protesten uit de Utrechtse geschiedenis centraal gezet worden met lezingen, activistische workshops en meer. Het Nationaal Archief neemt bezoekers mee voor een inkijkje langs belangrijke historische documenten in hun depot, waaronder het Plakkaat van Verlatinghe. Het Zeeuws Archief organiseert een foto-expositie over tastbare herinneringen aan de handelsrelatie van de VOC met Ceylon (Sri Lanka). Archief Eemland organiseert met Bibliotheek Eemland een workshop Schrijven over geschiedenis. Bij het West-Fries Archief kan men aanhaken bij een lezing en een rondleiding over de opstand in West-Friesland. Het Noord-Hollands Archief organiseert samen met Jonge Historici een Jong Historisch Café met geschiedkundigen die dieper ingaan op cultureel erf goed, religie en geweld. Het historisch archief van Waterschap Amstel, Gooi en Vecht zet een tijdelijke tentoonstelling neer over omgevingsmanagement, de polderbewoners en waterschappen. Regionaal Archief Tilburg opent de deuren voor een exclusieve expositie waarin speciale aandacht uitgaat naar de archieven van de dorpen Alphen en Riel. Ook het Regionaal Archief Rivierenland stelt een tentoonstelling samen die het tumult in beeld brengt over de opstanden vanuit de bevolking tegen de aanleg van de Betuweroute. Regionaal Archief Dordrecht presenteert samen met onder andere het Dordrechts Museum de Avond van de (Dordtse) Geschiedenis met onder andere interactieve en muzikale activi teiten rond ‘Het Beleg van Dordrecht’, de moord op Johan en Cornelis de Witt en het burgerprotest tegen de bouw van een gigantische golfbaan in de Dordtse Zuidpolder. Gemeentearchief Zaanstad haakt in met onder meer een Archiefqueeste en de Grote Zaanse Geschiedenis Quiz. The Black Archives organiseert in samenwerking met De Correspondent de bijeenkomst ‘Verzwegen Geschiedenis’ van Zwart Verzet met verschillende sprekers die verhalen vertellen over zwart verzet op basis van een serie artikelen en vondsten uit het archief. Daarnaast opent The Black Archives tijdens de Maand van de Geschiedenis de expositie Verborgen Verhalen van Zwart Verzet – 100 jaar Vereniging Ons Suriname. ‘Samen met honderden culturele instellingen slagen we erin om één maand in het jaar geschiedenis onder de aandacht te brengen bij miljoenen Nederlanders. Dit lukt wanneer je de krachten bundelt, werkt met aansprekende thema’s en een exclusief programma aanbiedt in oktober. Zo creëren we impact en laten we Nederland gisteren ontdekken om vandaag te begrijpen’, schrijft Ellen Snoep, projectleider Netwerkprojecten bij het Nederlands Openluchtmuseum. Inspirerende voorbeelden Na 764 dagen kwam Chris Lenstra als dwangarbeider in Duits- land thuis in zijn woonplaats Kwadijk. De dagboeken die hij bijhield zijn vastgelegd in 764 dagen – Herinneringen van een dwangarbeider. Het Waterlands Archief organiseert de >> Nelleke Noordervliet is essayist van de Maand van de Geschiedenis 2018 (foto Jitske Schols). Demonstratie van medewerkers tegen de voorgenomen sluiting van het Nederlands Openluchtmuseum, 1987. Na een reorganisatie kon het museum doorgaan (collectie Nederlands Openluchtmuseum).8 n 2018 nummer 8 ‘Zoals dichter Remco Campert ooit schreef: “Verzet begint niet met grote woorden, maar met kleine daden’’’, schrijft historicus Marieke Oprel in haar column voor de Maand van de Geschiedenis, ‘Een land van kleine gebaren’. Ontdek gisteren, begrijp vandaag Geschiedenis is altijd aanwezig, maar moet wel verteld, aange- vuld, genuanceerd en gedeeld worden. Vanuit het verleden kun je het heden beter begrijpen en zo ook een beter begrip vormen van jezelf, je achtergrond of je omgeving. Begrip leidt tot inzicht, nuancering en mogelijk een andere kijk op de wereld. Daarom organiseert het Nederlands Openluchtmuseum de Maand van de Geschiedenis, om samen met een veelheid aan organisa- ties geschiedenis breed onder de aandacht te brengen. Het museum werkt samen met ruim veertig culturele, toeristische en mediapartners om de Maand van de Geschiedenis tot een succes te maken. De Libris Geschiedenis Prijs is onderdeel van de Maand van de Geschiedenis. De Maand van de Geschiedenis wordt financieel mede mogelijk gemaakt door het Fonds voor Cultuurparticipatie. 2019: Zij/Hij In 2019 is het thema Zij/Hij. Ook wordt dat jaar in het kader van de Maand van de Geschiedenis de tweejaarlijkse archeologie- verkiezing Grote Archeologie Prijs weer georganiseerd. Meer informatie is te vinden op grotearcheologieprijs.nl. In 2020, het jaar waarin het thema Oost-West centraal staat, vindt de volgende archiefverkiezing Stuk van het Jaar plaats. n De organisatie van de Maand van de Geschiedenis 2018 is in handen van het Nederlands Openluchtmuseum. Door met de strijd De mensen die het grondgebied bewoonden dat nu Nederland heet, hebben keer op keer de machthebbers uitgedaagd. Maar Nederland heeft ook aan de andere kant gestaan en opstanden onderdrukt. Deden ‘we’ het goed als opstandelingen? Waren ‘we’ fair en barmhartig als machthebbers? Wie regeert maakt vuile handen, maar wie de macht begeert moet daar ook toe bereid zijn. Of juist niet? Nelleke Noordervliet, essayist van de Maand van de Geschiedenis 2018, houdt in oktober meerdere lezingen over opstand en macht. Van Bataven tegen Romeinen, de Republiek tegen Spanje, patriotten tegen Oranje en meer. Haar essay, getiteld Door met de strijd. Nederland en opstand, wordt ter gelegenheid van de Maand van de Geschiedenis uitgegeven door de CPNB en is in oktober in de boekhandel te koop voor � 3,50. ‘De tijd waarin we nu leven is weliswaar nieuw in z’n uit - dagingen, maar voelt pijnlijk vertrouwd in z’n strijd’, stelt opiniemaker Mounir Samuel in zijn column voor de Maand van de Geschiedenis, ‘De opstand van de boeken’. Uitgebreid programma Tijdens de Maand van de Geschiedenis komt in heel Nederland de geschiedenis van opstand tot leven door scherpe debatten, unieke rondleidingen, festivals, spannende verkiezingen, boeken, tentoon- stellingen, films, radio- en tv-programma’s en meer. Een aantal topstukken uit museale collecties wordt besproken tijdens History in Concert, 16 oktober in TivoliVredenburg. In een unieke combi- natie van muziek, geschiedenis en gesprek belichten bekende muzikanten en schrijvers thema’s uit de Nederlandse geschiedenis. Op zaterdag 27 oktober wordt het evenement feestelijk afgesloten tijdens de Nacht van de Geschiedenis in het Rijksmuseum. Het complete programma van de Maand van de Geschiedenis is te bekijken via maandvandegeschiedenis.nl/programma.‘ >> Een debat in het kader van de Maand van de Geschiedenis (foto Rachelle Stoffels).nummer 8 2018 n 9 Warm worstenbrood Christian van der Ven n Column Het was warm deze zomer. Zó warm dat omtrekken van de lang verdwenen Hollandsche Dijk zich van droogte afteken- den in de Vughtse Gement. Die dijk vormde in 1629 het sluitstuk van de linie waarmee Frederik Hendrik de vesting ‘s-Hertogen bosch had omsingeld. Rivieren werden ervoor omgeleid, legerkwartieren ingericht en de onder water gezette omgeving van de stad drooggemalen. Vanuit Vught werd vervolgens de aanval ingezet om deze ‘moerasdraak’ te bedwingen. Op steenworp afstand van waar ik woon. Mijn fietsroute naar het werk volgt het pad dat ook de belegeraars in 1629 aflegden. Onze straat net uit passeer ik al fort Isabella, het eerste van twee forten die de weg van Vught naar Den Bosch aan weerskanten beschermden. Daar bezwijkt de verdediging van Den Bosch als eerste onder het Staatse geweld. Zijn bastions dienen als springplank naar de tweede horde: vanuit Isabella wordt het nabijgelegen fort Sint- Anthonie beschoten. Ik fiets er dagelijks over de restanten. De vijfhoekige schans van toen wordt tegenwoordig gevormd door moderne kantoorpanden. Ik kijk naar rechts en zie over de nog altijd drassige polders van het Bossche Broek in de verte de Sint-Janskathedraal opdoemen. Niets veranderd. Soldaten van de prins hebben er in de zeventiende eeuw weinig oog voor. Hun volgende doelwit is de Vughterpoort. Tegenwoordig een grasveld te midden van een verkeersplein, maar eeuwenlang toegangspoort tot een van de grootste en rijkste steden van de Lage Landen. Ik fiets verder langs de Markt, door het oude Bossche centrum en stal mijn fiets in het wachtgebouw bij de Citadel. Dit fort, mijn werkplek, bestond in 1629 nog niet, maar de bouw ervan is wel een direct gevolg van de verovering van Den Bosch. Of, als je door een oranje bril kijkt, van de bevrijding. Niet in eerste instantie bedoeld om de stad te verdedigen, maar als dwangburcht gebouwd om de Bosschenaren in toom te houden. Die ‘papen’ zouden eens in opstand komen! Thuis op onze studeerkamer hangt een oude schoolplaat van de belegering van Den Bosch. W.C. Staring, in zijn tijd een belangrijke militaire tekenaar, schilderde in 1912 een weids panorama. Vanuit het legerkamp van de prins in Vught glijdt je blik vanzelf naar de achtergrond, met daar het veroverde fort Isabella, het beschoten Sint-Anthonie en het belegerde Den Bosch. In het onderwijs zonder iPads vormden school- platen hét hulpmiddel voor interactief onderwijs. Net zo interessant zijn de bijbehorende docentenhandleidingen. Al snel kwam daarvoor bij platen over Reformatie en Tachtig- jarige Oorlog (natuurlijk!) een katholiek alternatief, samen- gesteld door de katholieke geschiedenisleraar J.H. Werkman. Niet over ‘het strategisch talent, hetwelk de Stedendwinger toen aan den dag legde’, zoals in de oorspronkelijke handlei- ding. Nee, Werkman benadrukt liever dat ‘in 1629 Den Bosch van hoofdplaats eener streek, die zijn Katholieke Godsdienst vrij kon uitoefenen en beleven, werd tot een overheerschte vesting te midden eener bevolking, die in hare beste krachten, ‘t heilig Geloof, werd onderdrukt’. Hij herschrijft een groot deel van de tekst en voegt een hoofd- stuk toe over de rampzalige religieuze, economische en sociale gevolgen van de inname van Den Bosch voor Brabant in de jaren en eeuwen erna. Nog in mijn studiegids bij het eindexamen van 1995, thema de Opstand, komt Brabant er maar bekaaid vanaf. Brabant staat pas twee eeuwen daarna weer op. Enkele jaren geleden beleefden we het symbolische hoogtepunt van die Bra- bantse Opstand: een oorspronkelijk uit armoede gebakken brood om restgehakt langer te kunnen bewaren, werd officieel natio- naal erfgoed: het worstenbroodje. Eat that, prins van Oranje! Wat rest is een oude linie in onze polders, forten om de stad en archieven in ons depot. Geschiedenis is mooi. Als je er met een glimlach langs kunt fietsen. n Christian van der Ven n digitale archivaris bij het Brabants Historisch Informatie Centrum in ’s-Hertogenbosch. Schoolplaat van W.C. Staring over het beleg van Den Bosch. Tekening: Niels BongersNext >