archievenblad sinds 1892 jaargang 121 2017 10 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederlandsuccessful transactions Multiple computer ‘mining’ ers check the validity of the blocks in the chain. est to check the latest block, gets payment. OR BLOCK validated as ‘honest’ part of the chain. REJECTED www.vada.nl Marconistraat 3, 7442 DD / Postbus 372, 7440 AJ Nijverdal t (0548) - 63 12 12 f (0548) 63 12 14 / info@vada.nl / www.vada.nl WIJ STAAN AL 25 JAAR GARANT vooR eeN veILIGe, koSTeNbeSpAReNde eN effIcIëNTe opLoSSING op heT GebIed vAN ARchIefbeheeR. ARchIveRING vAN A ToT Z! •Opslag histOrische archieven •Opslag vernietigbare archieven •UitrUimen & transpOrt van archieven •inventarisatie & registratie •scanning On demand •digitaliseren •archiefbewerking46 ‘Het werk in het archief geeft me energie.’ In gesprek met Fransien Smeets Jarenlang verzorgde ze voor het Archievenblad de rubriek Burgerlijke Stand. Talloze interviews nam ze af, maar na acht jaar trouwe dienst heeft ze de redactie verlaten. Een goed moment om de rollen om te draaien. Geert Stroo ging in gesprek met Fransien Smeets en legde haar een spervuur aan vragen voor. Geert Stroo ■ 12 Vertrouwen op het verleden. Lessen uit het regeerakkoord Op 10 oktober 2017 werd het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst gepresenteerd. VVD, CDA, D66 en de ChristenUnie spreken zich daarin onder meer uit over de rol van geschiedenis als ‘anker’ van de Nederlandse identiteit. René Spork nam het akkoord grondig door en bracht zijn conclusies naar papier. René Spork ■ Inhoud nummer 10 2017 ■ 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 08 Blockchains en archivering, Geert-Jan van Bussel 12 Vertrouwen op het verleden. Lessen uit het regeerakkoord, René Spork 14 Bewijsnood. De dynamiek van het staatsburgerschap, Marieke Oprel 17 Nieuwe leergang bereidt voor op de Europese Algemene verordening gegevensbescherming, Jeroen Padmos 18 ‘The American dream van een Poolse meid in een Nederlands archief’, Ella Kok-Majewska 20 Vervanging van archiefstukken in het licht van informatie op orde, Peter Diebels en Mirella van der Velde 24 State of the Art Archives. Internationaal congres over kunstarchieven, Ramses van Bragt 26 Archiefscenario’s in de praktijk. Op weg naar de toekomst, Roland Bisscheroux en Jan Nekkers 30 Archiefwet ‘excuus’ voor privacyschending?, Erik Kraai en Noor Schreuder 32 GIS in een archiefcontext. Richtlijnen voor wetenschappelijk gebruik, Thomas van den Brink 34 Het archief van het Nederlandse Beheersinstuut: de verwerving, Henny van Schie 38 Column 41 KVAN Nieuws | SNAAI Lab 42 Uitgelezen 44 Agenda 46 Burgerlijke Stand | ‘Het werk in het archief geeft me energie.’ In gesprek met Fransien Smeets, Geert Stroo 08 Blockchains en archivering Rond 2008 werd de blockchain bedacht als een van de antwoorden op het wegvallen van het vertrouwen in de banken als bemiddelaars in financiële transacties. Het is bedacht om betalingen te verrichten met bitcoins, een alternatieve munt die zonder tussenkomst van banken wordt gebruikt. In hoeverre kan de blockchain gebruikt worden in archivering? Geert-Jan van Bussel ■ 26 Archiefscenario’s in de praktijk. Op weg naar de toekomst In 2015 zijn in opdracht van Archief 2020 toekomstscenario’s voor de archieffunctie opgesteld, onder de titel: Op weg naar 2020 en verder… Het verhaal van de archieffunctie. Daarna is het landelijk stil geworden over de toekomst van archieven en archivaris. Het Waterlands Archief pakt samen met Futureconsult de draad op en werkt aan een eigen toekomstscenario. Roland Bisscheroux en Jan Nekkers ■ successful transactions e computer ‘mining’ check the validity of cks in the chain. ck lock, gets pa OR BLOCK validated as ‘honest’ part of the chain. REJECTED www.vada.nl Marconistraat 3, 7442 DD / Postbus 372, 7440 AJ Nijverdal t (0548) - 63 12 12 f (0548) 63 12 14 / info@vada.nl / www.vada.nl WIJ STAAN AL 25 JAAR GARANT vooR eeN veILIGe, koSTeNbeSpAReNde eN effIcIëNTe opLoSSING op heT GebIed vAN ARchIefbeheeR. ARchIveRING vAN A ToT Z! •Opslag histOrische archieven •Opslag vernietigbare archieven •UitrUimen & transpOrt van archieven •inventarisatie & registratie •scanning On demand •digitaliseren •archiefbewerking Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Joris van Dierendonck (eind- redacteur), Mirjam Schaap, May Scheepers, Geert Stroo, Cees Tromp, Floortje Tuinstra, Esther Velthuis, Bernadine Ypma (hoofdredacteur), Yteke van der Vegt, Marian de Vos, Vera Weterings. Vaste medewerkers Roland Bisscheroux, Niels Bongers, Peer Boselie, Wouter van Dijk, Marcel Duijghuisen, Tessa Free, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Mandy Kamper, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Noor Schreuder, Christian van der Ven. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz MediaNova B.V. Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin februari 2018. 4 ■ 2017 nummer 10 Van de redactie Historisch besef Citaat van de maand Het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst spreekt zich uit over cultuur: ‘Cultuur verrijkt het individu en verbindt de samenleving.’ In het akkoord heeft cultuur educatie de opdracht om historisch besef bij te brengen. Het is goed dat het nieuwe kabinet aandacht besteed aan cultuur, erfgoed en educatie. Ik stel voor dat wij als sector deze taak oppakken – voor zover we dat nog niet doen – en qua ambitie direct een tandje opschalen. Naast het bezoek van de jeugd aan het prachtige Rijksmuseum, kunnen wij als archiefsector een rol spelen met educatie- programma‘s. Laten we de schoolklassen meenemen in verhalen over de levens en keuzes van de generaties voor ons. Het gaat bij erfgoed- en cultuureducatie niet alleen over het kweken van historisch besef, maar veel meer om de vaardigheid om je in te leven in andere mensen, andere omgevingen en andere tijden. René Spork noemt dat in zijn opinieartikel: ‘Vragen stellen en andere inzichten verwerven, daarop gedijt het onderwijs. Sterker nog: dat is onderwijs.’ Educatie gaat dus ook over het vermogen om je te kunnen verwonderen over ontwikkelingen in de samenleving in de afgelopen eeuwen. Verwondering over menselijkheid en het menselijk kunnen. Verwondering over wat individuen, groepen en volkeren tot stand hebben gebracht, elkaar hebben aangedaan en voor elkaar hebben gedaan. Dat geeft ruimte voor een meerstemmig perspectief op de samenleving toen en nu en zet aan tot kritisch denken, het vormen van een eigen mening en identiteitsvorming. In dit nummer zijn vier verslagen opgenomen, waarvan twee een nadere uitwerking zijn van sessies gehouden tijdens de Historicidagen 2017. Marieke Oprel doet verslag van een discussie over de betekenis van het (staats)burgerschap en de status van het paspoort. Thomas van den Brink geeft uitleg over historisch onderzoek met Geografische Informatiesystemen (GIS). Ella Kok-Majewska vertelt over het vijfjaarlijkse congres van Poolse archivarissen, waar zij zelf ook een sessie verzorgde. Een vierde verslag is van Ramses van Bragt over State of the Art Archives, een congres in Berlijn over internationale kunst archieven. Twee jaar terug verscheen de scenarioverkenning van Archief 2020. Het Waterlands Archief pakt samen met Futureconsult de draad op en werkt aan een eigen toekomst- scenario. Roland Bisscheroux neemt ons de komende tijd mee met een nieuwe reeks artikelen over de toekomst van de archieffunctie en archiefinstellingen. Daarnaast kunt u lezen over blockchain, de Algemene verordening gegevensbescherming, vervanging van archief bescheiden en de verwerving van het archief van het Nederlandse Beheers- instuut. Tot slot wil ik nog de aandacht vestigen op de Burgerlijke Stand. Oud-redacteur Fransien Smeets, verantwoordelijk voor vele edities van deze rubriek, staat dit keer zelf in de spotlights. Over historisch besef gesproken… ■ Bernadine Ypma ■ hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Als je vandaag wilt begrijpen, moet je op zoek gaan naar gisteren.’ Pearl Bucknummer 10 2017 ■ 5 van mijn achternaam wilde weten. Ik weet nog dat hij me hielp met het zoeken in de registers. De archivaris was druk met het ophalen van alle stukken die ik aanvroeg. Tijdens het lezen van de stukken vond ik tot mijn grote vreugde wat ik zocht. Daar in het originele boek vol met huwelijksakten vond ik waar mijn achternaam vandaan kwam. Ik was zo ontzettend blij! Ik snelde naar de eerste de beste telefooncel en belde enthousiast naar huis. In de akte stond de geboorteplaats vermeld van mijn stamvader: Sarnen in Zwitserland. Nu, vele jaren later, heb ik hetzelfde onderzoek nog eens gedaan, maar dan vanachter mijn computer thuis. Het is prachtig hoeveel informatie tegenwoordig online te vinden is. Dit jaar ben ik begonnen bij het Historisch Centrum Overijssel (HCO) als adviseur digitale informatie. Ik houd me al jaren bezig met verschillende vormen van informatie: niet alleen op het communicatievlak maar ook in de webomgeving. Dat ik nu uiteindelijk werk voor het HCO heeft zo moeten zijn. Ik vind het ontzettend leuk dat ik nu ook achter de schermen zie wat er allemaal bij komt kijken. Nu weet ik hoe archieven tot stand komen, bewaard worden en digitaal beschikbaar gesteld. Op dit moment houd ik me bezig met het e-Depot van het HCO en alles wat daarbij komt kijken. Het digitaal beschikbaar stellen gaat niet vanzelf; ik help de archief- vormer daarbij. Als ze op de juiste wijze digitaal archiveren, kan alle informatie straks soepel worden overgedragen naar het e-Depot. Het is een mooie gedachte te weten dat de akte van mijn eigen huwelijk over 100 jaar duurzaam toegankelijk zal zijn. ■ Andrea von Rotz ■ adviseur digitale informatie bij het Historisch Centrum Overijssel. De archiefervaring van Andrea von Rotz Daar zat ik dan. Alleen in een snikheet zaaltje in Gorinchem. Het was een van de heetste dagen in 1991. Ik was veertien jaar en helemaal in mijn eentje met de trein van Enschede naar Gorinchem gereisd. Dat was nog in het tijdperk zonder mobiele telefoons en de pinkaart had pas net zijn entree gemaakt. Niemand van mijn klas mocht alleen met de trein, laat staan ook nog eens zo ver weg. Maar ik had een doel voor ogen. In de vakantieperiodes was ik druk met het uitzoeken waar mijn achternaam vandaan kwam. Vol trots had ik van mijn spaargeld het cursusboek van de Teleac gekocht: Genealogie, van stamboom tot familiegeschiedenis. Soms ging mijn moeder met mij mee, maar die dag was ik alleen. Voor mijn onderzoek moest ik regelmatig naar het gemeentearchief in Rotterdam, naar Gorinchem was ik nog nooit geweest. Zorgvuldig had ik samen met mijn moeder de reis voorbereid. We hadden een compleet draaiboek gemaakt, want ik zou in die week over- nachten in een jeugdherberg in Den Haag. Maar goed, Gorinchem dus. Ik herinner het me nog als de dag van gisteren. Een heel klein zaaltje. Ik zat daar samen met, in mijn ogen, een heel oude meneer. ‘Zeg meisje, wat doe jij hier op deze hete dag? Jij zou aan het strand moeten zitten met je vriendinnen.’ Vol trots vertelde ik hem dat ik graag de herkomst Onderzoek 1.0 begon met een grondige logistieke voorbereiding. Andrea von Rotz: ‘Het is prachtig hoeveel informatie tegenwoordig online te vinden is.’FilmVideo AUDIO • Digitaliseren: o.a. ¼ inch audio- spoel, vinyl, cassetteband, minidisk, DAT, DCC, CD en dicteer mini-cassette • Services: reparatie, reinigen en bakken • Extra: track separatie en audio leveling VDH media www.vdh-digitaal.com Uw partner in archiefdigitalisering www.deventit.nl Atlantis Hét platform voor collectiebeheer en portaalbouw Belééf het erfgoed Atlantis is een flexibel en betrouwbaar systeem voor collectiebeheer en portaalbouw. Dus wilt u op een professionele en verantwoorde wijze uw erfgoedbronnen beheren en beschikbaar stellen? Wilt u uw klanten en gebruikers een optimale erfgoedbeleving bieden? Dan is Atlantis de juiste keuze.nummer 10 2017 ■ 7 Nieuws uit het veld Duitse bewegwijzeringsborden bij het Keizer Karelplein in Nijmegen. Bron: Collectie Regionaal Archief Nijmegen (CC0). Evacuatie van schuttersstukken uit het Rijksmuseum vanwege oorlogsdreiging, augustus–november 1939. Bron: Collectie Rijksmuseum (CC0). Tien miljoen WO2- bronnen in één zoekmachine Een Google-achtige zoekmachine met ruim tien miljoen bronnen uit de Tweede Wereldoorlog, afkomstig van honderd verschillende archieven, musea, bibliotheken en herinnerings- centra. Dat is de collectie-portal Oorlogsbronnen.nl. Voor het eerst komen zoveel lokale, regionale en nationale erfgoedcollecties uit de periode 1940-1945 digitaal samen. En dat maakt een nieuwe manier van WO2-onderzoek naar bijvoorbeeld personen, plaatsen en momenten mogelijk. Voor iemand die op zoek is naar informatie over een familielid of gebeurtenis uit de Tweede Wereldoorlog ligt de informatie verspreid door het land, verborgen in lokale depots en achter lokale websites. Ruim 430 instellingen in Nederland beheren bronnen als foto’s, archiefmateriaal, affiches, objecten en kranten uit die periode. Het Netwerk Oorlogsbronnen (NOB) werkt aan een verbeterde digitale toegang tot die Nederlandse collectie over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, in het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden. WO2-bronnen zijn vanaf nu beter vindbaar dan ooit. Dat lijkt simpel: vinden wat je zoekt. Maar als je miljoenen bronnen uit tientallen verschillende collecties samenvoegt, is dat niet het geval. Het Netwerk Oorlogsbronnen werkt daarom met Linked Data-technieken om de bronnen met elkaar te verbinden. Het is daarin een voorloper in het digitaal, thematisch en cross-sectoraal verbinden van erfgoedcollecties. Bron: www.oorlogsbronnen.nl Gevechtsverslagen Meidagen 1940 online De gevechtsverslagen van de Meidagen 1940 zijn digitaal te raadplegen op www.archieven.nl. Het gaat om een grote collectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). 10 mei 1940: Duitsland valt Nederland aan. Door het hele land wordt gestreden tegen het Duitse leger dat van alle kanten oprukt. Naar de vijf dagen durende strijd die volgde, wordt nog steeds onderzoek gedaan. Er is veel belangstelling van particulieren voor het lot van familieleden die vochten of voor wat er gebeurde in de eigen omgeving. De Krijgsgeschiedkundige Sectie begon al in juli 1940 met het verzamelen van bronnen over de strijd. Officieren kregen het verzoek om verslag te doen van door hen geleide operaties. Onder- officieren en soldaten moesten hun ervaringen op papier zetten. Verslagen en rapporten werden tot enkele jaren na de bezetting ingeleverd. Het resulteerde in Collectie 409, Gevechtsverslagen en -rapporten mei 1940, bestaande uit meer dan 3500 stukken. Bron: www.defensie.nl (https://goo.gl/ VMr12i). Neil Young opent online archief Op 1 december heeft Neil Young zijn nieuwe plaat The Visitor uitgebracht. Daar bleef het niet bij: de singer-song- writer heeft diezelfde dag een online archief geopend. Een uitgebreid online archief met álle muziek uit de carrière van Neil Young: dat plan had de Canadees al jaren. Zoals hij het zelf aankondigde op zijn Facebookpagina: ‘Je zult me kunnen horen en zien. Het is een plaats waar je ieder nummer kunt beluisteren dat ik ooit heb uitgebracht, in de hoogste kwaliteit die jouw apparatuur zal toestaan.’ Het archief gaat terug tot 1963, toen Young zijn eerste single opnam. Bron: lflmagazine.nl (https://goo.gl/ Gw7wZG). 8 ■ 2017 nummer 10 Wat is een blockchain? Simpel gezegd is de blockchain een database (een register, ‘ledger’) waarin meerdere, wereldwijd verspreide computers samenwerken om versleutelde blokken data (‘blocks’) op te slaan. Elk nieuw blok bevat via versleutelde coderingen (‘hashes’) ook de codering van het blok ervoor. Zo ontstaat een keten (‘chain’) met (idealiter) volledige en onmuteerbare data. Bij de bitcoin is deze database publiek toegankelijk. De essentie van de technologie is dat data decentraal wordt bewaard, Blockchains en archivering Geert-Jan van Bussel ■ Rond 2008 werd de blockchain bedacht als een van de antwoorden op het wegvallen van het vertrouwen in de banken als bemiddelaars in financiële transacties. Het is bedacht om betalingen te verrichten met bitcoins, een alternatieve munt die zonder tussenkomst van banken wordt gebruikt. In hoeverre kan de blockchain gebruikt worden in archivering? De bitcoin is, net als de achterliggende blockchaintechnologie, een uitvinding van een zekere Satoshi Nakamoto, vastgelegd in een paper in 2008. 1 Het is niet duidelijk wie (of welke groep) dat is. Nakamoto bracht in januari 2009 de eerste bitcoin- software uit en vanaf dat moment is de bitcoin een echte munt. Er zijn diverse pogingen in het werk gesteld om Nakamoto’s identiteit te achterhalen, maar zonder succes.2 Het daadwerkelijke succes van bitcoin kan worden betwijfeld, maar dat kan niet worden gezegd van de blockchaintechnologie die de bitcoin mogelijk maakte. Figuur 1. Blockchain (The Open University, graphic design by Harriet Cornish, http://blockchain.open.ac.uk/). individual ‘transaction’ eventssuccessful transactions Multiple computer ‘mining’ servers check the validity of the blocks in the chain. The quickest to check the latest block, gets payment. NEW BLOCK of transactions includes a security ‘hash’ of previous block. BLOCKCHAIN new blocks are added approximately every 10 mins. BLOCKCHAIN OR BLOCK validated as ‘honest’ part of the chain. REJECTED Foto: Sjoerd Knibbeler. nummer 10 2017 ■ 9 Voordelen Blockchaintechnologie is bedoeld om transacties te faciliteren tussen mensen en organisaties die elkaar niet kennen en niet (hoeven te) vertrouwen zonder een betrouwbare intermediair. Dat is ook het cruciale kenmerk van de blockchain: technologie gebruiken als intermediair en waarborg voor betrouwbaarheid. In de meeste publicaties, onderzoeks- en adviesrapporten, worden vele andere voordelen benadrukt, zoals het feit dat: - het vele malen moeilijker wordt voor hackers om het hele systeem te manipuleren en ‘plat te leggen’; - het wegvallen van een of meerdere computers niet betekent dat de gedistribueerde keten faalt; - alle transacties volledig transparant, controleerbaar, betrouw- baar en raadpleegbaar zijn; - het publieke register ervoor zorgt dat de historiciteit van de data is gewaarborgd; - en de kosten voor transacties door het wegvallen van de intermediairs lager worden. Die voordelen hebben ervoor gezorgd dat de technologie een enorme ontwikkeling heeft doorgemaakt en de belangstelling aanzienlijk is toegenomen. De Nederlandse overheid en semioverheid participeert (of initieert) bijvoorbeeld al in ongeveer 25 pilots, waaronder pilots bij de Kamer van Koop- handel, het Kadaster, de Raad voor de Rechtsbijstand, De Nederlandse Bank, de ministeries van Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Financiën en Veiligheid en Justitie, de Algemene Rekenkamer, de Belasting- dienst, de Inspectie Leefomgeving en Transport, het Zorg- instituut Nederland en de Dienst voor Registers. Daarnaast zijn diverse provinciale en gemeentelijke organen blockchain- technologie aan het testen in het kader van onder andere de Omgevingswet. Ook hebben vele financiële instellingen pilots en implementaties van blockchaintechnologie ondernomen. authentiek en integer is en niet kan worden gemuteerd. Blockchain is niets anders dan een mechanisme dat de authenticiteit en integriteit van transacties geautomatiseerd waarborgt. Figuur 1 geeft het blockchainproces grafisch weer. Transactie Een korte uitleg van het proces zoals opgenomen in figuur 1. Individuele gebruikers leggen data vast over een transactie, een betaling, een levering of een contract. Alle gegevens die nood - zakelijk zijn voor die transactie (de betrokken partijen, het subject, eventuele links naar voor de transactie noodzakelijke documenten) worden vastgelegd. Dit ‘databaserecord’ (want in essentie is het niet anders!) wordt voorzien van een cryptografische sleutel die de ingegeven inhoud authentiseert en onmuteerbaar maakt (de transactie-hash). De transactie wordt door alle partijen in de keten automatisch gecontroleerd, waardoor vertrouwde tussenpersonen die transacties bewaken, niet langer nodig zijn. Indien goedgekeurd wordt het ‘database- record’ uiteindelijk, samen met andere goedgekeurde trans- acties, verzameld in een Blok. In zo’n Blok worden de trans acties van de afgelopen tien minuten gecombineerd. Het Blok wordt voorzien van een ‘timestamp’, waardoor de exacte tijd van vastlegging wordt gedocumenteerd, en een daaraan gekop- pelde ‘nonce’, een unieke, gecodeerde en versleutelde waarde (de Blok-hash, een soort digitale handtekening). Om de plek van het Blok in de keten van blokken te verankeren, wordt ook de Blok-hash van het voorgaande Blok opgenomen. Figuur 2 laat zien hoe zo’n Blok eruitziet. Als het Blok is aangemaakt, wordt de validiteit ervan door gedistribueerde ‘mining servers’ gecontroleerd. Wanneer de validiteit vaststaat, wordt het Blok definitief aan de Blockchain toegevoegd. De ‘databaserecords’ zijn dan toegevoegd aan de ‘ledger’, het register waardoor de transacties altijd toegankelijk en vindbaar zijn.3 >> Figuur 2. De opbouw van een Blok. 00002393k242I284q34qrsw Previous Block’s hash 55k4903rgw4004j48f2I2024j5 Transactions’ root hash 2017-10-27 09:52:05:028 UTC Timestamp N(x) nonce Next >