archievenblad sinds 1892 jaargang 121 2017 5 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“KIJK, EEN KAST KUN JE OVERAL KOPEN. HET GAAT ER OM HOE EEN BEDRIJF OMGAAT MET ONVERWACHTE ZAKEN.” Fieneke van Bemmel – ‘t Hoen Hoofd Facilitair Beheer Utrechts Archief Lees het verhaal van Fieneke op www.bruynzeel-storage.com/nl42 ‘We zijn volop in beweging.’ In gesprek met Mirjam Timmerman Aanvankelijk koos ze voor geschiedenis, maar tijdens een rondleiding bij het Stadsarchief Rotterdam sloeg de vonk toch over. Uiteindelijk belandde ze bij CODA in Apeldoorn. Bij CODA trekken archief en erfgoed samen op en dat is precies wat bij Mirjam Timmerman past. Fransien Smeets ■ 14 Publiek!? KVAN-dagen 2017 in Dordrecht Binnenkort worden de jaarlijkse KVAN-dagen weer gehouden. Op maandag 12 en dinsdag 13 juni ontmoeten honderden archivarissen en informatie- specialisten elkaar in Dordrecht. Ook dit jaar beloven het twee energieke congresdagen te worden. In Dordrecht staat één onderwerp centraal: Publiek!? Peter van Beek en Hildo van Engen ■ Inhoud nummer 5 2017 ■ 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 10 VOC-archief in de spotlights. Het verhaal achter de expo, Vera Weterings en Marian de Vos 14 Publiek!? KVAN-dagen 2017 in Dordrecht, Peter van Beek en Hildo van Engen 16 Preview KVAN-dagen: tips van de redactie, Redactie Archievenblad 18 Wat te doen met historische data: statistische analyse, Ivo Zandhuis 20 In hoger beroep: Stadsarchief Rotterdam versus Pictoright, René Spork 23 Open Data en publieksbereik Nationaal Archief. Van toegankelijk naar open, Tim de Haan 28 Studenten archiefwetenschap in de weer met actuele informatievraagstukken, Charles Jeurgens 31 Resultaten lezersenquête, Redactie Archievenblad 34 Column 36 Uitgelezen 41 Agenda 42 Burgerlijke Stand | ‘We zijn volop in beweging.’ In gesprek met Mirjam Timmerman, Fransien Smeets 10 VOC-archief in de spotlights. Het verhaal achter de expo Het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie staat centraal in een bijzondere expositie van het Nationaal Archief. Al voor de opening waren ruim 2500 leerlingen aangemeld voor het educatieve programma. Ook de pers besteedde veel aandacht aan De wereld van de VOC. Welke voorbereidingen zitten er achter deze succesformule? Vera Weterings en Marian de Vos ■ 20 In hoger beroep: Stadsarchief Rotterdam versus Pictoright Op 21 februari 2017 deed het Gerechtshof Amsterdam uit- spraak in het hoger beroep van Stadsarchief Rotterdam tegen Pictoright. Een jarenlang slepende affaire over inbreuken op het beeldrecht van bij Pictoright aangesloten beeldmakers, kwam daarmee ten einde. René Spork ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Joris van Dierendonck (eind- redacteur), Tessa Free, May Scheepers, Fransien Smeets, Geert Stroo, Cees Tromp, Floortje Tuinstra, Esther Velthuis, Bernadine Ypma (hoofdredacteur), Marian de Vos, Vera Weterings. Vaste medewerkers Roland Bisscheroux, Niels Bongers, Peer Boselie, Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Noor Schreuder, Christian van der Ven. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz MediaNova B.V. Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin juli 2017. 4 ■ 2017 nummer 5 Van de redactie Publiek Citaat van de maand Deze maand vinden de KVAN-dagen plaats in Dordrecht. De organisatie heeft rondom het thema Publiek!? een gevarieerd en knap programma samengesteld. In deze editie van het Archievenblad wordt alvast een tipje van de sluier opgelicht. Namens de commissie KVAN-dagen geven Hildo van Engen en Peter van Beek een introductie op het congres. De redactie is zo vrij geweest een top vijf samen te stellen uit het grote aanbod workshops, sessies, rondetafelgesprekken en rondleidingen. In zijn eerste column geeft Christian van der Ven ons alvast het advies om oog te hebben voor de kleine innovatie en vooruitgang. Ik hoop u te zien in het Energiehuis in Dordrecht! In maart werd u gevraagd een uitgebreide enquête over het Archievenblad in te vullen. De vragen werden gepubliceerd in het maartnummer en de link werd via de digitale nieuwsbrief van de KVAN en het Twitterkanaal van het Archievenblad verspreid. De redactie is blij te constateren dat het Archievenblad gelezen wordt door een divers publiek van alle leeftijden en werkzaam bij diensten van klein tot groot, sectoraal, commercieel en zelfstandigen. Verderop in dit blad doet de redactie verslag en geeft de vervolgstappen aan. In het Nationaal Archief is onlangs de tentoonstelling De wereld van de VOC geopend. Martine Bartels vertelt op welke manier de tentoonstelling, educatie en publieksactivi- teiten in de markt worden gezet. Een andere manier van het naar het publiek brengen van archieven, is het aanbieden van open-datasets. Het Nationaal Archief vertelt over die ontwikkeling, van de eerste open-dataset eind 2011 tot het huidige open-databeleid. Hoe de onderzoeker vervolgens aan de slag kan met datasets, legt Ivo Zandhuis uit. Een archiefdienst kan archieven niet altijd online publiceren of als open-dataset aanbieden. René Spork schrijft over de zaak van het Stadsarchief Rotterdam versus Pictoright over auteursrecht en beeldbank. Charles Jeurgens bericht over de bevindingen van studenten archiefwetenschap. Zij onderzochten twee casussen over digitale stadsmuren, privacy en bezwaarschriften. In beide gevallen konden de studenten belangrijke adviezen meegeven over de omgang van de overheid met persoons gegevens. In de Burgerlijke Stand leren we Margot Timmerman kennen. Timmerman is werkzaam in het archief van Apeldoorn dat onderdeel is van CODA. Tijmen Pranger ten slotte, vertelt in zijn archiefervaring over de emotionele betrokkenheid van het publiek bij het Weesper archief. ■ Bernadine Ypma ■ hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Langdurige ervaring is niet voldoende om ons werk goed te doen. De wereld om ons heen verandert voortdurend, dat moeten wij dus ook.’ Saskia Stuiveling (1945-2017), ex-president Algemene Rekenkamernummer 5 2017 ■ 5 gemeenten, is het de Weespers tot nu toe gelukt om zelfstandig te blijven. Wie Weesp zegt, zegt Van Houten. Deze wereldberoemde chocolade- en cacaofabriek stond ruim een eeuw lang in Weesp en drukte een grote stempel op de stad. De afgebeelde foto is dan ook een van mijn favorieten uit de beeldcollectie. De vrouwen zijn aan het werk op de inpak afdeling van Van Houten. Op de tafels liggen stapels met chocoladerepen. De witte werk- kleding staat mooi in contrast met de industriële werkomgeving. Deze trots was ook de directe aanleiding van een gebeurtenis waar ik nog regelmatig aan terugdenk. In 2013 ontstond er in Weesp ophef over het vertrek van het Gemeentearchief Weesp naar het RHC Vecht en Venen in Breukelen. Wat was het geval? De toenmalige gemeentearchivaris nam afscheid en het college van B en W was van plan om het archief te verhuizen naar de depots van het RHC Vecht en Venen. Dit leverde niet alleen een besparing op, maar kwam ook ten goede aan de digitale en fysieke dienstverlening. Nadat het college het plan bekendmaakte, uitten veel Weespers hun kritiek. Hoe kon het college nu de Weesper archieven naar Breukelen verplaatsen? De historische kring schreef direct een brief naar het college en een grafisch kunstenaar dreigde het archief van zijn vader en hemzelf terug te halen. Uiteindelijk kregen de Weespers gelijk: het college bracht de archieven wel onder in een gemeenschappelijke regeling met het RHC Vecht en Venen, maar fysiek bleven de archieven in Weesp. Aan de reacties te merken waren de Weespers emotionieel betrokken bij het Gemeentearchief Weesp. Deze reacties en alle commotie hebben mij altijd verbaasd. Bezochten de Weespers nu echt zo vaak ‘hun’ archief? Dat niet. Blijkbaar zag men ook niet het voordeel in van een sterk verbeterde dienstverlening. Nadat de storm weer was gaan liggen, heb ik helaas niet gemerkt dat Weespers het archief vaker zijn gaan bezoeken. De meeste Weespers zullen niet weten wat voor mooie collectie er onder het stadskantoor wordt bewaard. ■ Tijmen Pranger ■ senior archivaris/coördinator dienstverlening, RHC Vecht en Venen. De archiefervaring van Tijmen Pranger De archiefervaring waaraan ik graag terugdenk, gaat over de periode die ik bij het Gemeente- archief Weesp (2011-2013) werkte. Niet alleen door de kennis en vaardigheden die ik daar heb opgedaan, maar ook door de verbondenheid van de Weespers met ‘hun’ archief. Als deeltijdstudent aan de Archiefschool zocht ik al een tijd naar een baan. Via een medestudent hoorde ik dat er in Weesp een vacature was. Ik solliciteerde en werd uitgenodigd voor een sollicitatiegesprek. Wat was ik blij met dit nieuws! Het Gemeentearchief Weesp was een kleine archiefdienst zoals er in het verleden veel van hebben bestaan. Gevestigd in het ietwat bedompte souterrain van het stadskantoor, waar iedereen elkaar kende en waar de gemeentearchivaris persoonlijke aandacht had voor iedere bezoeker en vrijwilliger. Samen met gemeentearchivaris Yvonne van Haagen was het mijn taak om de archieven van Weesp weer op orde te brengen. En dat was nodig ook: de archieven waren grotendeels niet toegankelijk en het materieel was niet verzorgd. Gelukkig is dat inmiddels verleden tijd: de gemeentearchieven zijn voorzien van een inventaris en ook wordt er steeds meer gedigitaliseerd. Voor een student was dit een mooie ervaring. Ik mocht niet alleen bezoekers en vrijwilligers begeleiden, maar ook een begin maken met het inventariseren van een schoolarchief. Aan het toegankelijk maken van dit archief heb ik met veel plezier gewerkt. Al snel merkte ik dat de Weespers trots waren op hun stad. Wie over een dorp sprak kreeg al snel de wind van voren. Hoewel al sinds de vorige eeuw gesproken werd over fusies met omliggende Tijmen Pranger. Foto: Iris Latuasan. Collectie: GAW205, fotocollectie Cohlst-van Houten, fotonummer gawfoto00033.BRENG UW ARCHIEF TOT LEVEN t +31 (0)346 58 68 00 ALM.sales@axiell.com alm.axiell.com AXIELL ALM Netherlands BV Postbus 1436, 3600 BK Maarssen Nederland AXIELL ALM is de leidinggevende leverancier van collectie management systemen, online-publicatie en mobiele-oplossingen. Eén van Axiell’s producten is Adlib Archief: een professioneel software pakket voor het beheer van historische, bedrijfs- en overheidsarchieven. Adlib Archief voldoet aan alle gangbare standaarden. Een krachtige thesaurus, koppeling met digitale media en andere externe bestanden behoren tot de standaard functionaliteit. Met Adlib Archief legt u het verleden vast voor de toekomst! Meer dan 2600 klanten gebruiken onze software wereldwijd, van kleine (privé) collecties tot nationale archieven. Alles heeft waarde. Het is maar net van welke kant je het bekijkt. Dat kan economisch, historisch, financieel en ook emotioneel zijn. Om die waarde te beschermen of te herstellen zijn wij er. VANWAARDE, de geruststellende dienstverlener voor het beheer, de restauratie en de calamiteitenondersteuning voor alles van waarde. VOOR ALLES VAN WAARDE BEHEER, RESTAURATIE EN CALAMITEITENONDERSTEUNING VOOR ALLES VAN WAARDE WWW.VANWAARDE.EU MUSEUMWACHT DOCUMENTENWACHTCALAMITEITENRESTAURATIEnummer 5 2017 ■ 7 Nieuws uit het veld De ontheemden uit de nazi-archieven In het Duitse stadje Bad Arolsen liggen 30 miljoen documenten opgeslagen van mensen die tijdens het nazi-regime zijn opgepakt. Nog steeds vragen jaarlijks duizenden mensen informatie op bij de International Tracing Service(ITS), een archief en documentatiecentrum over de nazi-vervolging en haar slachtoffers. Sinds 2013 heeft het archief een beschermde status. Het is toen erkend door de Unesco binnen het programma Memory of the World. Vragen komen van nabestaanden van nazi-slachtoffers, maar ook van overlevenden zelf: voormalige dwangarbeiders, kamp gevangenen en krijgsgevangenen. ITS is lange tijd hoofdzakelijk een zoekdienst geweest, gericht op het opsporen van informatie. De laatste jaren is het veranderd in een archief en documentatie centrum over nazi-vervolging en wetenschappelijk onderzoek. ‘Het archief van ITS is ook voor onderzoek naar groepen te gebruiken’, zegt historicus Borggräfe. Zelf deed hij onderzoek naar een groep van 297 mannen die in juni 1938 als ‘asocialen’ waren opgepakt. ‘Er is nog maar weinig onderzoek naar hen gedaan’, zegt Borggräfe. Deze groep concentratie kamp gevangenen was gemarkeerd met een zwarte driehoek op de jas en bestond vooral uit werklozen en daklozen. ‘Ze hebben nauwelijks hun herinneringen en biografieën opgeschreven. Ze zijn ook niet erkend als nazi-vervolgden en kregen dus geen schadevergoedingen.’ ’Digicommissaris bereikte te weinig’ Digicommissaris Bas Eenhoorn heeft een aantal zaken verbeterd, maar heeft over de gehele linie te weinig voor elkaar gekregen. Dat is de conclusie van een evaluatiecommissie nadat Eenhoorn 2,5 jaar bezig is. Er was onder meer te weinig aandacht voor een samenhangende visie, samenwerking, kennisopbouw en kennisdeling. De commissie looft de digicommissaris voor het feit dat er een oplossing is gevonden voor de financiële problemen van de digitale overheid. Maar ondertussen lag de focus volgens de commissie te eenzijdig op geld, ‘waardoor de inhoud van het werk naar de achtergrond verdween’. ‘Als de overheid op deze voet doorgaat, zal de doorontwikkeling van de digitale overheid stagneren. Dit raakt de overheid in haar hart en gaat ten koste van het maatschappelijk effect dat zij sorteert; in beleidsvorming, dienstverlening en handhaving’, zo schrijven de rapporteurs. Volgens de commissie is het draagvlak voor het arrangement van de Digicom- missaris bij de gemeenten, provincies en waterschappen behoorlijk. ‘Weliswaar wordt daar ook wat kritiek gedeeld, maar per saldo overheerst een positief gevoel: de decentrale overheden worden eindelijk betrokken in de besluitvorming rond de digitale overheid.’ Digicommissaris Bas Eenhoorn maakte onlangs kenbaar dat hij zijn ontslag wil aanbieden bij het nieuwe kabinet, als deze een nieuwe bewindspersoon aanstelt die regie voert over de digitale overheid. Bron: www.binnenlandsbestuur.nl De geschiedenis van ITS in Bad Arolsen begint direct na de Duitse capitulatie. Het stadje was ongeschonden uit de oorlog gekomen. Telefoon- en telegraafverbindingen werkten nog en het lag min of meer in het midden van de vier bezettingszones. Het werd de verzamel- en opslagplaats voor alle in beslag genomen of gekopieerde archieven en administraties van concentratiekampen, bedrijven en gemeenten. Van elke naam die in de verzamelde documenten werd aangetroffen, maakte het ITS een apart kaartje. Het zijn er inmiddels 50 miljoen. 85 procent van de documenten is gedigitaliseerd. Bron: www.nrc.nl Rapport vrijwilligers en crowdsouring bij digitalisering Axiell, een leverancier van software voor archieven, musea en bibliotheken, schreef samen met het Museum Computer Network (MCN) een rapport over het inzetten van vrijwilligers en het gebruik van crowdsourcing om de digitalisering in musea en archieven te ondersteunen. Dit rapport verkent de digitaliseringsstrategie van collectie- beherende instellingen op basis van de inzichten van meer dan 100 professionals uit musea, archieven, galerijen en bibliotheken. Het rapport is te downloaden via de website van Axiell (https://goo.gl/kM9B7G). Bron: www.faronet.be, www.axiell.com Foto: ITS. www.deventit.nl Atlantis Hét platform voor collectiebeheer en portaalbouw Belééf het erfgoed Atlantis is een flexibel en betrouwbaar systeem voor collectiebeheer en portaalbouw. Dus wilt u op een professionele en verantwoorde wijze uw erfgoedbronnen beheren en beschikbaar stellen? Wilt u uw klanten en gebruikers een optimale erfgoedbeleving bieden? Dan is Atlantis de juiste keuze. FilmAudio VIDEO • Digitaliseren: van een breed scala aan consumenten en professionele formaten • Services: reparatie, reinigen, bakken, spotten en transcoderen • Extra: normvertaling, audio-, video- en kleurcorrectie VDH media www.vdh-digitaal.com Uw partner in archiefdigitalisering CURSUSSEN HVA ARCHIEFSCHOOL CREATING TOMORROW UNIEK IN ARCHIEFONDERWIJS HVA ARCHIEFSCHOOL 06 211 58 210 archiefschool@hva.nl hva.nl/archiefschool CURSUS ARCHIEFRECHT EN ARCHIEFNORMEN Archiefrecht is meer dan de Archiefwet 1995. Bescherming persoonsgegevens, openbaarheid van bestuur en elektronisch bestuurlijk verkeer bepalen mede het informatiebeheer en -beleid. U maakt kennis met wettelijke kaders en internationale normering. Uw casussen en vraagstukken staan centraal. 2,5 dag woensdag 7, 14 en 21 juni 2017 CURSUS TOEZICHT OP DE DIGITALE OVERHEID 4 dagen maandag 2, 9, 30 oktober en 13 november SEMINARCYCLUS ARCHIVISTIEK VOOR NIET-ARCHIVARISSEN 5 dagen donderdag 5, 12 oktober, 2, 9 en 16 november OPLEIDING ARCHIEFASSISTENT 8 dagdelen per module Start: september 2017 3 modulen Thuis in het archief Geschiedenis Toegankelijk maken MEER WETEN? Op hva.nl/archiefschool vindt u het complete cursusaanbod . Heeft uw organisatie behoefte aan maatwerk? Neemt u dan contact op met Marieke de Haan voor een oriënterend gesprek. Nieuws uit het veld oorlog bestempeld als overleden terwijl ze nooit officieel dood zijn verklaard, of ze zijn met een verkeerde naam op transport gezet. De onderzoekers hebben zelfs mensen ontdekt die in archieven als dood of vermist te boek stonden terwijl ze waren teruggekeerd uit een concentratie kamp. Toen het herinneringscentrum van Kamp Westerbork een databank wilde opzetten met alle gegevens over de deportaties en de namen van de transportlijsten begon in te voeren, bleek dat veel informatie niet klopte. Drie jaar geleden is daarom een speciaal team aan het werk gegaan dat zo veel mogelijk onzekerheden moet zien weg te nemen. De onderzoekers vergelijken de gegevens op hun transportlijsten met onder meer data uit het bevolkings- register, de cartotheek van de voormalige Joodsche Raad, de persoonsdossiers van het Nederlandse Rode Kruis en de archieven van de Fouten administratie Westerbork Onderzoekers van voormalig Kamp Westerbork zijn bij een grootschalige controle van de kampadministratie gestuit op meer dan duizend fouten in de geschiedenis van gedeporteerde Joden. Ze zijn bijvoorbeeld na de concentratiekampen. Overal blijken omissies te bestaan. Door namen onderling te verifiëren en soms nader onderzoek te doen, moet zo veel mogelijk duidelijkheid ontstaan. De fouten hebben te maken met de administratieve chaos die na de oorlog heerste. Meer dan duizend fouten zijn nu hersteld, er liggen nog zo’n zeshonderd levensverhalen met vraagtekens. Nu steeds meer archieven zijn gedigitaliseerd heeft het speurwerk vaart gekregen. Bron: www.volkskrant.nl Nieuws uit het buitenland German officials reveal cause of Cologne archive collapse The collapse of the Cologne city archives in 2009 left two people dead and buried thousands of documents - some of which dated from the Middle Ages. Public prosecutors are considering pressing charges. Cologne’s Public Prosecutor’s Office on Thursday revealed the findings of a years-long probe into what caused the city’s archives building to collapse in 2009. As was long expected, mismanagement and faulty construction of a metro line beneath the old city center was found to have led to the building’s collapse. More specifically, a flaw in one of the underground diaphragm walls had caused so much water, sand and gravel to flow beneath the archive that it eventually caused the building’s foundations to crumble and wash away. The collapse of Germany’s largest municipal archive led to two deaths and damages of more than 1 billion euros ($1.1 billion). A speaker for the prosecutor’s office said that it would ‘very swiftly’ decide whether to press ahead with charges against some 100 people it has held potentially responsible for the incident, all of whom were involved in building the metro line. Cologne’s prosecutor would need to act quickly, however. By law, charges can only be pursued up to 10 years after the incident. Should the prosecution go ahead, suspects would likely face charges of homicide and hazardous building practices. Civil proceedings against the suspected guilty parties are also expected to run in tandem with the criminal case. Controversially, no executives from Cologne’s KVB transport company have been implicated in the collapse, despite the firm functioning as chief supervisor of the whole metro construction project before the archive building collapsed. The archive building contained around 65,000 documents connected to the city’s history, with some of the material dating back to the year 922. Parties tasked with uncovering the cause of the collapse were forced to delay their inspection for more than six months after the collapse, unable to move forward until all of the buried archive materials had been salvaged. Source: www.dw.com Reconstruction afther the Cologne archive collapse. Source: Wikimedia Commons. Treinbord Westerbork-Auschwitz. nummer 5 2017 ■ 9Next >