archievenblad sinds 1892 jaargang 121 2017 3 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“Een klus als deze maak je als archivaris niet vaak mee en er komt dan ook veel op je af waar je niet eerder mee te maken hebt gehad. Maar het team van Bruynzeel bood adequate ondersteuning. Ze dachten en liepen echt met ons mee en hebben hun expertise ingezet om tot het best mogelijke resultaat te komen.” Willem de Vries Archivaris Gemeente Sluis Lees het verhaal van Willem op www.bruynzeel-storage.com/nl42 ‘Over de muren kijken is belangrijk.’ In gesprek met Huib Uil Hij is er geboren, getogen en gehuisvest: Huib Uil is geworteld in Zierikzee. De lokale archieven hebben voor hem weinig geheimen meer, maar zijn blik reikt altijd verder: ‘Je moet je niet beperken tot je eigen kring of vak.’ Fransien Smeets ■ 18 Wat staat daer? Spelenderwijs oud schrift leren lezen op de digitale studiezaal Soldaten zoeken vertier bij publieke vrouwen, de postkoets wordt overvallen, in een herberg is de koning beledigd en het kookboekje van een dokters- familie bevat heerlijke recepten voor frikadellen. In archieven kom je de prachtigste verhalen tegen, maar oude handschriften zijn niet altijd makkelijk te lezen. De website ‘Wat staat daer?’ brengt hier verandering in. Christian van der Ven ■ Inhoud nummer 3 2017 ■ 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 08 Historisch perspectief. Els Kloek: ‘Lang niet alles is op papier gezet’, Wouter van Dijk 12 Facetten van digitale dienstverlening. Kennisontwikkeling in de praktijk, Kennisnetwerk Archieven 14 Architectuur aansluiting e-Depot, Roland Bisscheroux 18 Wat staat daer? Spelenderwijs oud schrift leren lezen op de digitale studiezaal, Christian van der Ven 20 Nadere toegankelijkheid van scans, Cees Tromp 23 Educatie in het Flipje en Streekmuseum Tiel, Redactie Archievenblad 24 Educatie in Oss: slagkracht door samenwerking, Redactie Archievenblad 27 Educatie met verschillende onderwijsniveaus: het kofferproject over de razzia van Rotterdam, Louisa Balk 28 De beste geschiedenisles ooit, Yteke van der Vegt 31 Themagids ‘Zeskamp’. Braziliaanse bronnen over Hollandse historie, Renate Stapelbroek 34 Column 36 Uitgelezen 41 Agenda 42 Burgerlijke Stand | ‘Over de muren kijken is belangrijk.’ In gesprek met Huib Uil, Fransien Smeets 8 Historisch perspectief. Els Kloek: ‘Lang niet alles is op papier gezet’ Onder redactie van Els Kloek verscheen in 2013 het boek 1001 vrouwen uit de Neder- landse geschiedenis. De ontvangst was enthousiast en dat werd in 2016 bekroond. Bij een door Historisch Nieuws- blad georganiseerde verkiezing werd het uitgeroepen tot ‘beste geschiedenisboek aller tijden’. Wouter van Dijk ■ 20 Nadere toegankelijkheid van scans Archiefdiensten zitten in een transitiefase. De fysieke dienst- verlening wordt langzaam maar zeker afgebouwd ten gunste van meer digitale vormen van dienstverlening. Een recente rondgang door de redactie van het Archievenblad bevestigde dit beeld: openingstijden van studiezalen staan op veel plaatsen ter discussie, terwijl de virtuele studiezaal gestaag wordt uitgebouwd. Maar zetten we daarbij wel de juiste middelen in? Cees Tromp ■ “Een klus als deze maak je als archivaris niet vaak mee en er komt dan ook veel op je af waar je niet eerder mee te maken hebt gehad. Maar het team van Bruynzeel bood adequate ondersteuning. Ze dachten en liepen echt met ons mee en hebben hun expertise ingezet om tot het best mogelijke resultaat te komen.” Willem de Vries Archivaris Gemeente Sluis Lees het verhaal van Willem op www.bruynzeel-storage.com/nl Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Joris van Dierendonck (eind- redacteur), Tessa Free, May Scheepers, Fransien Smeets, Cees Tromp, Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Esther Velthuis, Bernadine Ypma (hoofdredacteur), Marian de Vos, Vera Weterings. Vaste medewerkers Roland Bisscheroux, Niels Bongers, Peer Boselie, Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Noor Schreuder. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz MediaNova B.V. Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin mei 2017. 4 ■ 2017 nummer 3 Van de redactie Dienstverlening Citaat van de maand Binnen de archiefsector kent dienstverlening vele vormen. Archieven zijn beschikbaar voor inzage in de studiezaal via (nadere) toegangen, handige tools en ondersteuning door medewerkers. Daarnaast bieden archiefinstellingen educatieprogramma’s aan, organiseren ze tentoonstellingen en werken ze mee aan de totstandkoming van publicaties, tv-series en zo verder. In deze editie van het Archievenblad leest u over de vele verschillende initiatieven van archiefdiensten om het publiek te bereiken en te bedienen. Wouter van Dijk interviewde Els Kloek, auteur van het boek 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Zij vertelt over haar ervaringen bij historisch archiefonder- zoek. De presentatie van toegangen in de studiezaal en via de website kan verschillen in kwaliteit. Cees Tromp stelt dat het afbouwen van de fysieke dienstverlening op korte termijn alleen kan als de nadere toegankelijkheid van scans sterk wordt verbeterd. Roland Bisscheroux bespreekt de Project Start Architectuur (PSA) die het Noord-Hollands Archief heeft opgesteld voor de aansluiting van decentrale overheden op het e-Depot. Bisscheroux geeft inzicht in de PSA, maar stelt ook dat er nog een stap gemaakt moet worden op het gebied van dienstverlening. Bij het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC), Regionaal Archief Tilburg en het Nationaal Archief wordt gewerkt aan dienstverlening voor de 21e eeuw. In een artikel vanuit het Kennisnetwerk Archieven worden de digitale initiatieven van de drie archief- diensten besproken. Het BHIC en het Regionaal Archief Tilburg hebben ook de krachten gebundeld met het RHC Eindhoven. Samen hebben ze een nieuwe digitale tool ontwikkeld: via de site watstaatdaer.nl kan het publiek oefenen in het lezen van oude handschriften. In dit nummer volop aandacht voor educatie. Binnen de archiefsector is er een ruim aanbod educatieve activiteiten voor kinderen en volwassenen. Vaak worden de producten en diensten ontwikkeld in samenwerking met lokale partijen en scholen. De redactie heeft een museum, een erfgoedcentrum en twee archiefdiensten gevraagd te vertellen over hun educatieprogramma’s. Flipje en Streekmuseum Tiel werkt samen met tal van organisaties en ontwikkelde reizenindetijd.nl, een doorlopende leerlijn. Educatie is bij het Stadsarchief Oss een van de belangrijkste taken. Martine Eerelman geeft uitleg bij de diverse producten voor het primair en voortgezet onderwijs. In Rotterdam hebben onderwijs en culturele instellingen elkaar gevonden bij een lessenserie over de Tweede Wereldoorlog. Louisa Balk van het Stadsarchief Rotterdam vertelt over het ontstaan van een kofferproject. Yteke van der Vegt van het Historisch Centrum Leeuwarden houdt een pleidooi om educatie een vaste te plek te geven in archieven en binnen de KVAN een sectie educatie op te zetten. Huib Uil is geïnterviewd voor de rubriek Burgerlijke Stand. Hij vertelt over zijn levens- loop en zijn proefschrift over onderwijs in Zeeuws-Vlaanderen in de zeventiende en achttiende eeuw. Tot slot schrijft Hannie Kool-Blokland in haar column dat goede dienstverlening niet alleen gaat over het aanreiken van het gevraagde, maar ook over meedenken en het verrassen van de bezoeker. ■ Bernadine Ypma ■ hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Ontwikkeling is niet het vullen van een emmer, maar het ontsteken van een vuur.’ William Butler Yeats (1865-1939)distilleren. Ook zijn er variaties voor fijnproevers in opgenomen, evenals suggesties voor subtiele smaakveranderingen door bijvoorbeeld het toevoegen van alantswortel of koriander. Hoe het receptenboekje in het oude stadsarchief van Weesp is terechtgekomen, is niet bekend. Het heeft ook lange tijd een redelijk onopvallend bestaan gekend in het depot, totdat de Weesper journalist Christian Pfeiffer het authentieke recept wilde gebruiken om wederom échte Weesper jenever te gaan produceren. Inmiddels zijn de eerste flessen over de toonbank gegaan en dit bijzondere project heeft het zelfs tot de nationale televisie gebracht. In juli 2016 werd ons gevraagd of het archief- stuk voor opnames van het KRO/NCRV-programma Binnenste- buiten gefilmd mocht worden op een bijzondere locatie in Weesp: korenmolen De Vriendschap. Dit is eenzelfde soort molen als waarop vroeger de mout als grondstof voor de jenever werd gemalen. Bij hoge uitzondering verliet het Onderricht van eenighe grove distilation op een mooie zomermiddag de kelders van het archief om onder mijn begeleiding en toeziend oog de hoofdrol te spelen in deze opnames over de herboren Weesper jenever- industrie. De gehele operatie verliep met de grootste voorzichtigheid en natuurlijk werden voor deze speciale gelegenheid de witte handschoentjes tevoorschijn gehaald. Het Onderricht werd in de loop van de middag uit alle mogelijke posities gefilmd. Ondertussen vertelde Pfeiffer over zijn jeneverdroom en de inspiratie die het receptenboekje hem daarbij had gegeven. Na het minutieus volgen van de stapsgewijze handleiding die het boekje bevatte, bleek zelfs dat bij de productie in het productieproces veel meer jenever als eindproduct behaald werd dan wat met moderne technieken mogelijk is! Na een lange maar succesvolle middag vol opnames was het als RHC- medewerker erg leuk om als eindresultaat ‘ons’ receptenboekje terug te zien op televisie. Proost! ■ Wouter van Dijk ■ archivist bij RHC Vecht en Venen. nummer 3 2017 ■ 5 De archiefervaring van Wouter van Dijk Als medewerker van het RHC Vecht en Venen ben ik regelmatig in Weesp te vinden. Naast de hoofdlocatie in Breukelen bemant het RHC daar de historische archieven van dit trotse vestingstadje aan de Vecht. Weesp maakte in de negentiende eeuw vanwege zijn ligging als vestingstad in de buurt van Amsterdam deel uit van de Stelling van Amsterdam. De nabijheid tot deze stad bracht in de zeventiende eeuw grotere welvaart toen Weesp jenever ging leveren aan de grote buurman. Het stoken van sterke drank bracht destijds nogal wat stank met zich mee. Het Amsterdamse stadsbestuur besloot dan ook om de stokerijen uit de binnenstad te weren. Veel van deze bedrijven weken vervolgens uit naar het nabijgelegen Weesp, dat hierdoor een ware jeneverstad werd. In deze periode floreerden brouwerijen en distilleerderijen in Weesp mede vanwege de hoog aangeslagen kwaliteit van het water in de Vecht dat voor de producten werd gebruikt. De Weesper jenever werd door de VOC uitverkoren als het oorlam dat de opvarenden op hun reis naar de Oost voorgeschoteld kregen. De superieur geachte kwaliteit en houdbaarheid van de Weesper jenever lag aan dit besluit ten grondslag. Tegenwoordig is er weinig meer te zien van deze succesvolle jeneverperiode, hoewel gezegd wordt dat het monumentale stadhuis gebouwd is op de centen uit de jeneverindustrie. Weesp staat als jeneverstad tegenwoordig in de schaduw van bijvoorbeeld Schiedam, dat de dominante positie als jenever- stad in latere jaren overnam van Weesp. Erg bijzonder is dan ook een zeventiende-eeuws receptenboekje dat zich in het oude stadsarchief van Weesp bevindt en tevens het oudst bekende originele jeneverrecept van Nederland is. In dit Onder- richt van eenighe grove distilation staat stap voor stap uitgelegd hoe men goede jenever, korenwijn en brandewijn dient te Wouter van Dijk. Foto: privéarchief. Het oudst bekende jeneverrecept van Nederland is gedigitaliseerd en in te zien via rhcvechtenvenen.nl. Collectie: GAW 028-01 Stad Weesp, 1355-1795 (1890), inv.nr. 216. www.deventit.nl Atlantis Hét platform voor collectiebeheer en portaalbouw Belééf het erfgoed Atlantis is een flexibel en betrouwbaar systeem voor collectiebeheer en portaalbouw. Dus wilt u op een professionele en verantwoorde wijze uw erfgoedbronnen beheren en beschikbaar stellen? Wilt u uw klanten en gebruikers een optimale erfgoedbeleving bieden? Dan is Atlantis de juiste keuze. VideoAudio FILM • 8mm, 9.5mm, 16mm en 35mm • Professionele scanners, f ilmreiniging en kleurcorrectie. • Zowel in SD als HD mogelijk • Inclusief magnetisch, optisch of separaat audio VDH media www.vdh-media.com Uw partner in archiefdigitalisering CURSUSSEN ARCHIEFSCHOOL 2017 CREATING TOMORROW UNIEK IN ARCHIEFONDERWIJS HVA ARCHIEFSCHOOL 06 211 58 210 archiefschool@hva.nl hva.nl/archiefschool CURSUS ARCHIEFRECHT EN ARCHIEFNORMEN (HBO+) Archiefrecht is meer dan de Archiefwet 1995. Bescherming persoonsgegevens, openbaarheid van bestuur en elektronisch bestuurlijk verkeer bepalen mede het informatiebeheer en -beleid. U maakt kennis met wettelijke kaders en internationale normering. Uw casussen en vraagstukken staan centraal. 2,5 dag woensdag 7, 14 en 21 juni 2017 CURSUS AUTEURSRECHT EN ARCHIEFDIENST (HBO+) 1 dag dinsdag 16 mei OPLEIDING ARCHIEFASSISTENT (MBO) 6 modulen 8 dagdelen per module start: september 2017 MEER WETEN? Op hva.nl/archiefschool vindt u het complete cursusaanbod. Heeft uw organisatie behoefte aan maatwerk? Neemt u dan contact op met Marieke de Haan voor een oriënterend gesprek. nummer 3 2017 ■ 7 Nieuws uit het veld Gemeentearchief Waalre ontsnapt aan brand Op zondag 19 maart 2017 was er een grote uitslaande brand bij een bedrijfs- pand aan de Petunialaan in Aalst. Een deel van het gemeentearchief lag er opgeslagen en kon ternauwernood gered worden. Het archief ontsnapte al eerder aan een brand, na een aanslag op het gemeente- huis in 2012. Sindsdien lag het archief deels opgeslagen aan de Petunialaan. Om het archief te redden werd de uit- slaande brand snel opgeschaald naar compagniebrand. Bij een compagnie- brand worden alle eenheden in de omgeving opgeroepen, wordt een commandopost ingericht en wordt de leiding overgenomen door de politie. Enkele tientallen dozen met documenten en videobanden zijn naar de gemeente- werf gebracht. Om wat voor documenten het gaat kan de gemeente noch de brandweer zeggen. ‘Maar het zijn documenten die niet dagelijks nodig zijn aangezien ze hier al vijf jaar staan. Na de brand in 2012 moesten we op zoek naar tijdelijke opslag voor een gedeelte van ons archief’, zegt loco-burgemeester Hanneke Balk. ‘We hebben al die tijd de ruimte in het bedrijfspand gebruikt.’ Volgens Balk is het niet slordig dat de documenten lagen opgeslagen op het bedrijventerrein. ‘We hebben destijds de afweging gemaakt en geconstateerd dat de opslagplek hier veilig en verantwoord was. Daarom is het daar ook blijven staan.’ Bron: www.ed.nl Berners-Lee bezorgd over world wide web Sir Tim Berners-Lee maakt zich zorgen. Hij dacht dat het world wide web de mensheid ten goede zou komen. Maar Berners-Lee ziet nu met lede ogen een aantal ontwikkelingen optreden die een bedreiging zijn voor de verheffende rol die hij zijn geesteskind toedacht. Dat schrijft Berners-Lee in een open brief die gepubliceerd is door The World Wide Web Foundation die hij in 2009 oprichtte. Die stichting ijvert voor het bouwen van een beter web door op te treden als pleitbezorger, door het uitvoeren van onderzoek en door werken aan praktische innovatie. Berners-Lee identificeert in zijn brief drie bedreigingen voor het plukken van de vruchten van het world wide web door de mensheid: het verlies van controle over onze persoonlijke gegevens, het gemak waarmee misinformatie verspreid kan worden en het gebrek aan transpa- rantie bij het adverteren van politieke boodschappen via het net. De meeste mensen liggen er totaal niet wakker van dat hun persoonlijke gegevens op grote schaal geoogst en rondgepompt worden – omdat ze niet kunnen overzien wat er allemaal met hun data gebeurt, en omdat ze niet het gevoel hebben dat ze er schade van ondervinden. Hoeveel er van je bekend is bij bedrijven, zelfs zonder alles wat men uit eigen vrije wil bloot- geeft op Facebook, dat doorzien mensen niet. Bron: webfoundation.org Reformatorisch Dagblad wint rechtszaak Rechtmatig gepubliceerde berichten kunnen niet alsnog onrechtmatig worden door tijdverloop en vindbaar- heid door zoekmachines. Dat oordeelde het Amsterdamse gerechtshof in een arrest naar aanleiding van een geschil tussen Erdee Media Groep, uitgever van het Reformatorisch Dagblad, en twee personen. Deze personen vorderden dat een hen onwelgevallige publicatie uit 2005 van het Reformatorisch Dagblad onrechtmatig zou worden verklaard. Het bericht zou uit het digitale archief moeten worden verwijderd, zodat het niet langer gevonden zou kunnen worden door zoekmachines op internet. In eerste aanleg gaf de rechtbank de personen gelijk. Erdee Media Groep ging in hoger beroep tegen deze uitspraak. Nieuwsuitgevers, verenigd in NDP Nieuws- media, vinden het belangrijk dat berichten vindbaar blijven in digitale archieven van nieuwsmedia. De archieffunctie is, na de primaire rol van publieke waakhond, een belangrijke secundaire rol van nieuws- media. In het hoger beroep oordeelde het gerechtshof Amsterdam dat publicatie van het bericht in 2005 rechtmatig was omdat het bericht was gebaseerd op overtuigende feiten en er voldoende ruimte was voor een weerwoord. Ook waren de personen publieke figuren binnen de lezerskring van het Reforma- torisch Dagblad. Tijdverloop en vindbaarheid door zoek- machines zijn volgens het hof geen gronden die leiden tot onrechtmatigheid van rechtmatig gepubliceerde berichten. Dit is in lijn met jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Volgens het EHRM is het in beginsel onjuist als rechters bepalen dat nieuwsmedia berichten uit hun archieven moeten verwijderen. Bron: NDP Nieuwsmedia Foto: Jelle Krekels.8 ■ 2017 nummer 3 en promotie in de Letteren terecht in Rotterdam. Daar maakte ze kennis met de adjunct-gemeentearchivaris, mr. W.F. Bezemer, die haar belangstelling voor het archiefvak stimuleerde. Toen Bezemer korte tijd later onverwacht overleed, solliciteerde Moquette op de opengevallen functie. Rotterdam koos echter voor een – mannelijke – jurist. Vervolgens bood Moquette zich aan als onbezoldigd medewerkster bij het Rotterdamse gemeentearchief; in maart 1899 kon zij beginnen. Na een jaar werd zij bevorderd tot tijdelijk ambtenaar met de rang van adjunct-archivaris. Zij hield zich vooral bezig met het maken van inventarissen, zoals die van het Heiligegeesthuisarchief (voltooid in 1904). Haar drie jaar later verschenen inventaris Historisch perspectief Els Kloek: ‘Lang niet alles is op papier gezet’ Wouter van Dijk ■ In de rubriek ‘Historisch perspectief’ worden schrijvers van historische boeken geïnterviewd. Onderwerpen die aan bod kunnen komen, zijn hun werkwijze, de manier waarop ze geschiedenis in hun werk integreren en hun interesse in historische verhalen. In dit tweede deel een gesprek met historica en onderneemster in geschiedenis Els Kloek. Het door haar geredigeerde 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis werd in 2013 met gejuich ontvangen. In 2016 werd het bij een door Historisch Nieuwsblad georganiseerde verkiezing zelfs uitgeroepen tot ‘beste geschiedenisboek aller tijden’. Het boek bevat korte levensbeschrijvingen van letterlijk 1001 vrouwen, van de vroegste tijden (de eerste leefde rond 300 na Christus) tot nu. Het is gebaseerd op een jarenlang onderzoeks- project waaraan Kloek werkte bij het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis; het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland (DVN). Momenteel werkt ze met haar team aan het vervolg: 1001 vrouwen in de twintigste eeuw. Met deze boeken wil ze historische vrouwen voor het voetlicht brengen. Dat doet ze aan de hand van vrouwen die ooit invloedrijk, beroemd of berucht waren, maar nu meestal zo goed als vergeten zijn. ‘Geachte heer’ Natuurlijk komen er in het boek ook archivarissen voorbij. Lemma 815 over Rinskje Visscher (1869-1950) bijvoorbeeld. In 1900 kreeg ze een betrekking als gemeentearchivaris van Leeuwarden. De Vereniging van Archivarissen weigerde aanvankelijk haar tot hun vereniging toe te laten met het argument dat ze geen wetenschappelijk werk deed, maar in 1909 werd ze alsnog uit- genodigd lid te worden. Ze was enige jaren kascommissaris en werd in 1920 penningmeester van de vereniging. Ze ondertekende haar ambtelijke brieven als ‘archivaris’ en werd dan steevast aan- geschreven als ‘Geachte heer’. Met haar in 1901 in Rotterdam benoemde collega dr. Hermine Moquette en anderen verzorgde ze in 1913 de documentatie voor de tentoonstelling De Vrouw 1813-1913 in Amsterdam.1 Deze Hermine Moquette (1869-1945) komt ook in het boek voor, onder lemma 817. Moquette kwam na haar studie Nederlands Foto: Sjoerd Knibbeler. Els Kloek: ‘Ook vrouwen hebben recht op individualiteit en diversiteit.’nummer 3 2017 ■ 9 Had je specifieke inspiratoren die je hebben aangezet je in te zetten voor de rol van de vrouw in de geschiedenis? ‘Dat is lastig te zeggen. Ik kan er vier noemen die elk op een eigen manier hebben bijgedragen aan mijn manier van werken, namelijk Annie M.G. Schmidt, Judith Leyster, Kenau Simonsdochter Hasselaer en mejuffrouw Isabella van Eeghen. Ze hebben mij mateloos geïnspireerd. Annie M.G. Schmidt was mijn favoriete schrijfster toen ik klein was en heeft me (denk ik) mijn liefde voor taal bijgebracht. Judith Leyster was een zeventiende-eeuwse schilderes met een eigen werkplaats en kunsthandel. Toen ik rond 1992 betrokken was bij een tentoonstelling over haar werk, kwam ik op het idee om levensverhalen van individuele vrouwen te gaan verzamelen – vrouwen die juist met hun hoofd boven het maaiveld uitstaken. Kenau Simonsdochter Hasselaer was de eigenares van een scheepstimmerwerf die in de zestiende eeuw meevocht op de muren van Haarlem en me nog altijd intrigeert – zij is al eeuwenlang een van de meest spraakmakende vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Mejuffrouw Van Eeghen was een Amsterdamse archivaris die me ooit in mijn studententijd de liefde voor archiefonderzoek heeft bijgebracht. Mijn vier ‘inspiratiebronnen’ staan nu alle vier met een lemma in 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis.’ Hoe bracht mejuffrouw Van Eeghen jou de liefde voor archiefonderzoek dan bij? ‘In 1976 kwamen we met een groepje geschiedenisstudenten die ‘iets met vrouwengeschiedenis wilden doen’ bij mejuffrouw Van Eeghen terecht. Onze docenten van de universiteit wisten niet zo goed raad met ons, omdat we onderzoek wilden doen naar ‘gewone vrouwen’ in het verleden. Juffrouw Van Eeghen zette ons toen op de confessieboeken van het rechterlijk archief. Daar kwamen ook genoeg vrouwen in voor: dievegges, prostituees, vrouwen die hun gezin hadden verlaten of bij een baas waren weggelopen. Er ging een wereld voor me open en zo kreeg ik toen de smaak van archiefonderzoek te pakken. Dat dank ik dus aan haar. Verder vind ik haar inspirerend omdat ze altijd zo haar eigen gang ging: ze publiceerde over dat wat van het Weeskamerarchief kreeg een lovende recensie in het Nederlandsch Archievenblad, als ‘het eerste meer omvangrijke resultaat van vrouwelijke arbeid in ons vak’.2 Vrouwelijke rijksarchivaris De eerste vrouwelijke rijksarchivaris was Elisabeth Korvezee (1898- 1993). Korvezee studeerde Nederlandse letteren en geschiedenis in Leiden, met als hoofdvak nieuwe geschiedenis. Voor haar opleiding tot wetenschappelijk archiefambtenaar liep ze hierna stage op het Algemeen Rijksarchief (ARA) in Den Haag. In 1927 haalde ze haar diploma. Na er korte tijd als vrijwilligster te hebben gewerkt, werd ze in 1928 benoemd als tijdelijk adjunct-commies, ter vervanging van de langdurig zieke secretaris van het ARA. Daarmee was ze de eerste vrouw in deze functie. Ze maakte verslagen van de bijeenkomsten van rijksarchivarissen en zag toe op de drukproeven van de door het ARA uitgegeven inventarissen. Na anderhalf jaar kreeg ze ook het beheer van de bibliotheek van het archief. In 1931 volgde een vaste aanstelling als adjunct-commies en in 1936 werd ze bevorderd tot chartermeester bij de afdeling Zuid-Holland van het ARA, zij het in de rang van commies; pas in 1939 kreeg ze de rang van hoofdcommies. In 1949 werd Elisabeth Korvezee rijksarchivaris in Noord-Brabant – een opmerkelijke benoeming voor een (protestantse) vrouw zonder Brabantse ‘wortels’. Ze heeft er veel werk verzet. Als een van de eersten zag zij in dat het veelvuldig gebruik door genealogen van de doop-, trouw- en begraafregisters op den duur hun materiële ondergang zou betekenen. Ze zorgde ervoor dat ze zorgvuldig werden gerestaureerd en zette een klapperproject op persoonsnamen op om ze te ontsluiten. Vanaf 1955 speelde ze hiernaast een belangrijke rol bij het begeleiden van stagiairs van de nieuwe Rijks Archiefschool.3 Tot zover een aantal vrouwelijke archivarissen die in het boek de revue passeren. Dan nu naar de vraag hoe Els Kloek ertoe gekomen is zo’n omvangrijk lexicon over vrouwenlevens samen te stellen. Daarvoor duiken we in dit interview in de inspiratiebronnen voor haar werk, waarbij natuurlijk de rol van het archief in haar onderzoek ook belicht wordt. Hoe ben je ertoe gekomen je te specialiseren in vrouwengeschiedenis? ‘Als historica houd ik me sinds jaar en dag bezig met het zicht- baar maken van vrouwen uit het verleden. Daar moest wat aan gebeuren, vond ik al in mijn studietijd. Ik had me daarom gespecialiseerd in de geschiedenis van vrouwen. In de loop van mijn wetenschappelijke carrière begon ik dat specialisme steeds meer als een last te ervaren. ‘Vrouwengeschiedenis’ is in feite een onmogelijk specialisme, want het betreft de helft van de mensheid. Uiteraard is er met behulp van het begrip ‘gender’ veel nuttig werk te verrichten om de ongelijkheid en de vooringenomenheid in de geschiedschrijving ter discussie te stellen, maar ik wilde niet discussiëren maar doen: ik wilde die vergeten vrouwen zichtbaar maken. Eigenlijk was mijn missie altijd heel simpel: dat er een grote achterstand was die ingehaald moest worden én dat het dan om meer moest gaan dan de strijd om gelijke rechten. Rond het jaar 2000 heb ik besloten om die zichtbaarheid te vergroten door levens- verhalen te verzamelen over vrouwen uit het verleden die ooit een interessante rol hebben gespeeld maar zelden in de geschiedenisboekjes voorkomen. Ook vrouwen hebben recht op individualiteit en diversiteit. En dát is wat ik met mijn project wil uitdragen. Vrouwen… het zijn net mensen!’ >> Portret van dr. Hermine Christine Hélène Moquette, adjunct-archivaris van Rotterdam van 1905 tot 1929. Collectie: Stadsarchief Rotterdam. Next >