archievenblad sinds 1892 jaargang 120 2016 7 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“KIJK, EEN KAST KUN JE OVERAL KOPEN. HET GAAT ER OM HOE EEN BEDRIJF OMGAAT MET ONVERWACHTE ZAKEN.” Fieneke van Bemmel – ‘t Hoen Hoofd Facilitair Beheer Utrechts Archief Lees het verhaal van Fieneke op www.bruynzeel-storage.com/nl45 ‘De taken en de positie van de archivaris zullen ingrijpend veranderen.’ In gesprek met Herman Ronner Hij woont al 37 jaar in Maastricht, maar heeft nog altijd een noordelijke tongval. Toch voelt Herman Ronner zich helemaal thuis in het diepe zuiden. Na een rijke archiefcarrière staat hij nu aan de vooravond van zijn pensioen. Een mooi moment voor een goed gesprek. Fransien Smeets ■ 13 Ben Kafka: ‘Papierwerk is mensenwerk’ Tijdens het KVAN- jubileumcongres hield Ben Kafka een inspirerende keynote getiteld ‘The Paperwork Explosion’. Voorafgaand aan die presentatie sprak Eric Ketelaar met hem. Kafka: ‘We need to keep in mind that we are defending not only the historical record, but the political one.’ Eric Ketelaar ■ Inhoud nummer 7 2016 ■ 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 10 Brewster Kahle: ‘Laten we een zelf-archiverend web maken!’, Ivo Zandhuis 13 Ben Kafka: ‘Papierwerk is mensenwerk’, Eric Ketelaar 16 ‘Per ‘t schip de Dijamant, over de West-Indien.’ Gekaapt archief slavenforten teruggevonden in The National Archives, Erik van der Doe 21 ‘We hebben als samenleving een geheugen nodig.’ De onderwijsuitdaging van het lectoraat Cultureel Erfgoed, Bernadine Ypma 24 Archiknowmads: denktank voor nieuwe, progressieve en onverwachte ideeën, Archiknowmads 30 Onderweg, met de fotograaf op reis, Anna Kruyswijk 32 Linked Open Data, crowdsourcen en geocoderen: WO2-collecties op het web 3.0. Netwerk Oorlogsbronnen nieuwe stijl van start, Tessa Free 34 Openbaarheid en toegankelijkheid ‘by design’? Nieuwe ISO-standaard recordsmanagement geeft handvatten, Nationaal Archief 36 Column 39 Uitgelezen 41 Agenda 45 Burgerlijke Stand | ‘De taken en de positie van de archivaris zullen ingrijpend veranderen.’ In gesprek met Herman Ronner, Fransien Smeets 10 Brewster Kahle: ‘Laten we een zelf-archiverend web maken!’ Het jubileumcongres van de KVAN bood een podium aan Brewster Kahle, oprichter van The Internet Archive. Kahle is voor velen een inspirerende man. Hij praat niet alleen, maar neemt digitalisering en archivering ook daadwerkelijk concreet ter hand. Sinds hij in de jaren negentig door de verkoop van zijn softwarebedrijf financieel onafhankelijk is, zet hij zich in voor ‘universele toegang tot alle kennis’. Ivo Zandhuis ■ 16 ‘Per ‘t schip de Dijamant, over de West-Indien.’ Gekaapt archief slaven- forten teruggevonden in The National Archives In 1803 wordt tien jaar archief van de Nederlandse slaven- forten in West-Afrika verscheept naar Nederland. Het komt nooit aan op zijn bestemming, want het schip wordt door de Engelsen gekaapt en het archief belandt in The National Archives in Londen. Onlangs is het teruggevonden. Metamorfoze financiert de conservering en digitalisering van deze archiefschat. Erik van der Doe ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Joris van Dierendonck (eindredac- teur), Femke Dijkhuis, Ton Dijksterhuis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Esther Velthuis, Marian de Vos, Nico Vriend, Ruud Yap, Benardine Ypma (hoofd-redacteur). Vaste medewerkers Roland Bisscheroux, Niels Bongers, Marcel Duijg- huisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Sandy Marijnissen, Noor Schreuder, Theo Thomassen. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 78,00 Buitenland € 90,25 Losse nummers € 8,00 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz MediaNova B.V. Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin oktober 2016. 4 ■ 2016 nummer 7 Van de redactie Energie Citaat van de maand Het jubileumcongres van de KVAN is voorbij, maar voor dit nummer van het Archievenblad zijn twee van de meest opvallende sprekers van het congres geïnterviewd. Eric Ketelaar sprak met Ben Kafka over boekwetenschap en archiefwetenschap. Het werd een tweegesprek waarvan ik verwacht dat u het met veel plezier en interesse zult lezen. Ivo Zandhuis sprak met Brewster Kahle. Kahle betoogt dat we alle teksten in Nederland moeten digitaliseren. Wij hebben een schat aan informatie die nu niet zichtbaar is voor het grote publiek. De energie van Kahle bleef nog lang voelbaar op het congres en spreekt ook uit het interview. Energie kreeg ik ook van mijn gesprek met de lectoren Riemer Knoop en Hester Dibbets. Ik ben een ochtend aangeschoven aan de overlegtafel in de lectoraatskamer en liep overtuigd de deur uit. De Reinwardt Academie leidt nieuwe vakmensen op: archivarissen die mediator kunnen zijn tussen collectie en publiek, en tussen verschillende partijen met conflicterende belangen en emoties. Nog zoekende naar een nieuw profiel zijn de Archiknowmads. Waar het lectoraat zich richt op de erfgoedprofessional, is de aandacht van de Archiknowmads gericht op de informatieprofessional. De groep noemt zichzelf een zwerm en nodigt iedereen uit om mee te denken en mee te doen. Om u mee te krijgen in de zwerm, laten zij door middel van een roadmap de reis zien die ze tot nu toe hebben afgelegd. Sluit u zich aan bij die beweging? Naast alle verandering en vernieuwing kunt u in dit nummer ook genieten van al het prachtigs dat de archieven ons te bieden hebben. Zo lezen we over de komende tentoonstelling van het Nationaal Archief waarin reisfotografie centraal staat. Tessa Free vertelt over het Netwerk Oorlogsbronnen nieuwe stijl en Erik van der Doe neemt ons mee naar de tijd rond 1800. Hij schrijft over de omzwervingen van een archief dat van West-Afrika naar Den Haag moest worden verscheept, maar terechtkwam bij The National Archives in Londen. Het archief beslaat een periode van tien jaar in de nadagen van de Nederlandse slavenhandel. De archivalia zijn binnen het project Metamorfoze gedigitaliseerd en vormen een bron van informatie over de dagelijkse gang van zaken op de forten. Nieuwe energie is er ook in de redactie. Naast mijzelf als nieuwe hoofdredacteur zijn Esther Velthuis en Marian de Vos als nieuwe redacteuren aangetreden. Het Archieven- blad is er voor erfgoedprofessionals en informatieprofessionals. Ik hoop dat u het Archievenblad met plezier en interesse leest, inspiratie vindt in de historische collecties en energie voor de uitdagende toekomst van ons vakgebied. ■ Bernadine Ypma ■ hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Be the change that you wish to see in the world.’ Mahatma Gandhidenken schoten de autobiografische schriftjes van de neven Visser me te binnen. Het enthousiasme van deze studente voor de verhalen die, zo ontdekte zij, alleen Johannes Mattheus Visser had opgeschreven, begon mij een beetje nieuwsgierig te maken naar deze devote strijder. Het meisje wilde er een scriptie over schrijven, er een stage van maken, maar eenen- twintigste-eeuwse drukte verdrong haar en uiteindelijk ook mijn negentiende-eeuwse interesse naar de achtergrond. Tot vorig jaar, toen ik op zoek was naar een historisch actueel onderwerp voor een artikel in het geschiedenisdocentenblad Kleio. En dat werd: de zouaven. Actueel, omdat op het eerste gezicht zouaven in een aantal opzichten overeenkomsten hebben met hedendaagse jihadisten. Zouaven waren katholieke vrijwilligers die in de jaren 1860 tevergeefs streden voor het behoud van de autonomie van de Kerkelijke Staat in het jonge koninkrijk Italië. Het ging, net als bij veel jihadisten, om jonge- mannen afkomstig uit een religieuze minderheid, vaak van eenvoudige komaf, die in volle overtuiging bereid waren hun leven te geven in den vreemde voor een staat die op religieuze gronden was gebaseerd. De dagboeken lezen echter niet als de zielenroerselen van een religieuze fanaticus. Het is meer een devote reisgids door laatnegentiende-eeuws Italië, geschreven door een nette, beschaafde, eenvoudige Alkmaarder, die niets liever wil dan zijn paus beschermen tegen de ontwikkelingen in moderniserend Europa. Ook nu nog krijg ik wekelijks mijn portie zouavengeschiedenis: iedere maandag bespreek ik het transcript dat een vrijwilliger van de dagboeken van Johannes Mattheus Visser maakt, waarmee het zonder twijfel een van mijn langstdurende archiefervaringen is. ■ Ramses Peters ■ archivaris bij het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen. nummer 7 2016 ■ 5 De archiefervaring van Ramses Peters Bijna vier jaar geleden kreeg ik van een dame op leeftijd vijf negentiende-eeuwse met de hand geschreven boekjes, twee medailles, een kruisje en een stapeltje brieven. Ze waren afkomstig van twee verre verwanten: een Alkmaarder tuinman en zijn oudere neef, een arbeider uit Castricum. Beiden hadden zich in 1866 aangesloten bij het ‘Regiment der Pauselijke Zouaven’ van paus Pius IX. Deze Johannes Mattheus Visser en bijna-naamgenoot Johannes Visser beschrijven in de documenten hun lotgevallen als pauselijk militair in de Kerkelijke Staat tussen 1866 en 1868. Het Katholiek Documentatie Centrum (KDC) mocht de documenten hebben op voorwaarde dat het archiefje gescand zou worden, zodat de schenker via het internet nog steeds toegang zou hebben tot dit gedeelte van de familiehistorie. Mijn inschatting was dat er wel meer mensen online egodocumenten van zouaven zouden willen bekijken, dus ging ik op het aanbod in. Ik kan niet zeggen dat ik meteen gegrepen werd door het stapeltje schriftjes dat een aantal dagen later op mijn toch al van oude paperassen vergeven bureau terechtkwam. Een korte blik leerde dat het om een aantal dagboekjes ging, wat correspondentie en enkele prentjes uit Italië. Leuk materiaal voor de liefhebber, dacht ik. Aardig om aan het Zouavenmuseum in Oudenbosch te laten weten dat het KDC deze documenten had gekregen en dat ze binnenkort online te zien zouden zijn. Ik liet het materiaal scannen, vergat het Zouavenmuseum te verwittigen en ging verder met het restant van de oude paperassen op mijn bureau. Een klein jaar later werd ik benaderd door een studente die op zoek was naar onuitgegeven egodocumenten die ze voor haar opleiding zou kunnen transcriberen. De dagboekjes waren toch niet helemaal uit mijn systeem verdwenen, want na enig Ramses Peters: ‘Wekelijks een portie zouavengeschiedenis’ (foto KDC). Dagboek van Johannes Visser.www.vada.nl Marconistraat 3, 7442 DD Postbus 372, 7440 AJ Nijverdal t (0548) - 63 12 12 f (0548) 63 12 14 info@vada.nl WIJ STAAN AL 24 JAAR GARANT vooR eeN veILIGe, koSTeNbeSpAReNde eN effIcIëNTe opLoSSING op heT GebIed vAN ARchIefbeheeR. ARchIveRING vAN A ToT Z! • Opslag histOrische archieven • Opslag vernietigbare archieven • UitrUimen & transpOrt van archieven • inventarisatie & registratie • scanning On demand • digitaliseren • archiefbewerkingnummer 7 2016 ■ 7 Nieuws uit het veld van het Italiaanse team dat de fascisten- groet brengt tijdens prijsuitreiking door koningin Wilhelmina. De opnames werden later wel vertoond aan sportbestuurders en inmiddels zijn de elf aktes waaruit de film bestaat te zien op de VPRO-website. Alle opnames samen beslaan drie uur, maar voor de documentaire is het materiaal ingekort tot anderhalf uur. Bron: www.eyefilm.nl Briefkaart Olympische Spelen 1928 (Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, Wils, J. / Archief (WILS), inv.nr. 1742). Verhuizing archief Stadsregio Rotterdam Stadsregio Rotterdam heeft zijn elektroni- sche duurzaam te bewaren archiefbe- scheiden overgebracht naar het e-depot van het Stadsarchief Rotterdam. De Stadsregio werkte al geruime tijd volledig digitaal, maar is met ingang van 1 juli 2016 opgehouden te bestaan als bestuursorgaan. De archiefbescheiden moeten volgens wettelijke verplichting beschikbaar blijven voor burgers en onderzoekers en zijn daarom overgebracht naar een archiefbewaarplaats, in dit geval het e-depot van het Stadsarchief Rotterdam. De digitale stukken van de Stadsregio waren opgeslagen in het document- beheersysteem OpenText eDocs. Na een moderniseringsslag op de vereiste metadata en een conversie naar een archiefwaardig bestandsformaat, werden alle over te dragen stukken geschikt gemaakt voor overdracht. De voorbereidingen, waarbij ook IT-partner One Fox betrokken was, hebben drie maanden geduurd. Volgens Stadsregio Rotterdam en Stadsarchief Rotterdam betreft het de eerste overbrenging van een digitaal duurzaam te bewaren archief naar een e-depot in Nederland. Het Stadsarchief heeft voor de over- dracht een eigen organisatiespecifiek toepassingsprofiel gemaakt, een uitwerking van de landelijke TMLO-stan- daard (Toepassingsprofiel Metadata Lokale Overheden), waarin de minimaal aan te leveren metagegevens en de structuur uitgewerkt zijn. Stadsregio Rotterdam was een samenwerkings- verband van vijftien gemeenten in de regio Rijnmond. Na de opheffing worden de taken en verantwoordelijkheden nu behartigd door Metropoolregio Rotterdam Den Haag. Bron: www.computable.nl Stadsregio Rotterdam heeft als eerste in Nederland het digitaal duurzaam archief overgebracht naar een e-depot. NDE stimuleert zichtbaarheid digitaal erfgoed Het Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE) heeft met een bijdrage van het Mondriaan Fonds vier projectvoorstellen gehonoreerd met een totaalbedrag van 80.000 euro. De projecten leveren een bijdrage aan het vergroten van de zichtbaarheid van digitale erfgoedcollecties. Daarnaast hebben ze een domeinoverstijgend karakter: ze laten de gebruiker erfgoed ervaren buiten de gebruikelijke erfgoedplatforms. Deze projecten sluiten aan bij de filosofie van NDE: het toegan- kelijk maken van digitaal erfgoed en de gebruiker hierbij centraal stellen. Het Mondriaan Fonds droeg bij om meer Gerestaureerde film Olympische Spelen 1928 Het Internationaal Olympisch Comité heeft de officiële film van de Olympische Spelen van 1928 in Amsterdam digitaal laten restaureren. Hiervoor is het oor- spronkelijke materiaal gebruikt dat wordt beheerd door Beeld en Geluid en EYE Filmmuseum. De Olympische Spelen van 1928 in Amsterdam waren de eerste waarvan een officiële film werd gemaakt. Bij voorgaande edities waren wel journaal- opnamen gemaakt, maar een geheel aan de Spelen gewijde film was een novum. De productie van de film leidde echter tot problemen met de Nederland- sche Bioscoopbond. De Bond wilde dat de film door een Nederlandse maat- schappij zou worden gemaakt, en het organiserend comité wilde de rechten verkopen aan de hoogstbiedende. Dit leidde tot een conflict waarbij de productie uiteindelijk in handen kwam de Italiaanse filmmaatschappij LUCE. De Nederlandsche Bioscoopbond kondigde daarna een boycot tegen de film af, waardoor deze nooit in de Nederlandse bioscopen is vertoond. Het aantal voor- stellingen in ons land bleef beperkt tot een handvol in het zogeheten niet-thea- trale circuit, zoals hotels en verenigings- gebouwen. In de film zijn de sporthelden van 1928 opnieuw in volle glorie te zien: de Finse looplegende Paavo Nurmi, Johnny Weissmuller, koning Olav V van Noorwegen en de Nederlandse kampioenen Marie Braun en Bep van Klaveren. Opmerkelijk zijn ook beelden >>CIB Centraal InkoopBureau Dé duurzame archiefspecialist voor: • Archiefmappen • Archiefdozen • Affichemappen • Archiefcassettes • Omslagen en omslagpapier • Reparatiemiddelen • NEN 2728 kopieer- en printpapier • Schrijfwaren www.cib.nl/webshop Sinds 1937 leveren we totaaloplossingen voor de kantoor- omgeving en zijn we specialist op segmenten waaronder archiefdiensten, de lokale overheid, notarissen en advocaten. We bieden u een uitgebreid assortiment duurzame archief- materialen en schrijfbenodigdheden dat voldoet aan de Archiefregeling 2009. Deze producten zijn opgenomen in onze speciale Deelcatalogus Duurzaam archiveren en onze webshop. Onze medewerkers beschikken over ruime productkennis en adviseren u graag over duurzaam archiveren in de praktijk. CIB Centraal InkoopBureau BV Postbus 330 2700 AH Zoetermeer telefoon: 079 36 38 400 e-mail: info@cib.nl Bekijk ons volledige aanbod in onze webshop www.cib.nl/webshop of vraag onze Deelcatalogus Duurzaam archiveren aan: 079 36 38 400 FilmAudio VIDEO • Digitaliseren: van een breed scala aan consumenten en professionele formaten • Services: o.a. reparatie, reinigen, bakken, spotten en transcoderen • Extra: o.a. normvertaling, audio-, video- en kleurcorrectie VDH media www.vdh-media.com Uw partner in archiefdigitalisering Regionaal Archief Dordrecht zoekt 2 archivisten Het Regionaal Archief Dordrecht, onderdeel van het Dordrechts Museum, is de archiefbewaarplaats van de gemeente Dordrecht en twaalf gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid en speelt een belangrijke rol bij de programmering van historische en educatieve activiteiten. Je maakt o.m. archieven en collecties toegankelijk voor historisch onderzoek en je levert een actieve bijdrage vanuit het vakgebied aan tentoonstellingen en andere publieksgerichte projecten. Beschik je over een afgeronde opleiding op HBO-niveau en het diploma archivistiek B, dan nodigen wij jou uit om bij ons te solliciteren. Reageren kan tot en met 15 september 2016 . Bekijk het uitgebreide profiel op www.werkenbijdrechtsteden.nl/vacatures.nummer 7 2016 ■ 9 >> Nieuws uit het veld • Chrome-extensie digitaal erfgoed stART (Kennisland in samenwerking met Studio Parkers en ontwerpster Sara Kolster, € 24.000). stART is een extensie voor de Google Chrome- browser die bij het openen van een window of nieuw tabblad een werk uit de rijke verzameling van Euro- peana beeldvullend laat zien. Europeana.eu is een platform dat gedigitaliseerd erfgoed van meer dan 3500 culturele en academische instellingen uit heel Europa bij elkaar brengt. NDE richt zich op het vergroten van de maat- schappelijke waarde van erfgoed, door collecties beter zichtbaar, houdbaar en bruikbaar te maken. VOC-schip de Haarlem gelokaliseerd Archeoloog Bruno Werz heeft de waar- schijnlijke locatie van de Haarlem gevonden na jaren archiefonderzoek bij het Nationaal Archief. Op een kaart staat de locatie aangegeven. De Haarlem strandde in 1647 op het meest zuidwestelijke puntje van Afrika. De bemanning bouwde een kamp en ontdekte dat het gebied heel geschikt was als verversingspost: schoon water, vruchtbare grond en een vriendelijke bevolking. ‘Het is dus niet toevallig dat de VOC-koopman Jan van Riebeeck vier jaar later op dezelfde plek terugkwam’, zegt Werz. De post die Van Riebeeck stichtte, groeide uit tot het huidige Kaapstad en later tot Zuid-Afrika. Bron: Algemeen Dagblad (http://goo.gl/ v2O8Ot). In 1652 vestigde Jan van Riebeeck een ver- versingspost voor de VOC op Kaap de Goede Hoop (foto Pixabay). Nieuws uit het buitenland More than 400 government files missing from National Archives More than 400 government docu- ments have gone missing from the National Archives in the last four years and many are believed simply to have been misplaced. They include Foreign Office files from the 1970s on ‘military and nuclear collaboration with Israel’ and a 1947 letter from Winston Churchill. One MP from the parliamentary group on archives told the BBC he was ‘concerned’ by their loss. The National Archives said it was running a programme to locate the docu- ments. A response by officials to a Freedom of Information request from the BBC showed that 402 historical files remain unaccounted for since 1 January 2012. The National Archives in Kew, London, holds more than 11 million official documents, many of which have been transferred from government departments and are often opened as public records after 30 years. Labour MP and historian Tristram Hunt, told the BBC that the list revealed a ‘worrying loss’ and ‘you’re losing a sense of connection and you’re losing the fabric of the past.’ He stressed that the National Archives were among the best in the world and were run ‘incredibly effectively and efficiently’. Source: www.bbc.com/news/ uk-politics-36953199 zicht te krijgen op noden en wensen met betrekking tot het digitaliseren van cultureel erfgoed. De vier gehonoreerde projectvoorstellen zijn: • Blanco: leren kijken en van kijken leren (Thieme Meulenhoff in samenwerking met het Rijksmuseum, € 24.000). Blanco is een digitale onderwijsapplicatie waarbij kunsthis- torische beelden, afbeeldingen en bronnen uit het cultureel erfgoed door de gebruiker worden gekoppeld aan het heden. Op die manier worden digitale collecties de klas binnenge- haald en de leerlingen uitgedaagd om ze ook in werkelijkheid te gaan bekijken. • Verdwenen gebouwen in publieke collecties (Hic Sunt Leones in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, € 16.000). In dit project wordt gewerkt aan een digitale kaart met met alle opmerke- lijke gebouwen die Nederland vroeger kende, waarbij elk gebouw verbonden is met alle afbeeldingen ervan in publieke collecties. • Een Wikipedia exchange platform voor gedeeld cultureel erfgoed: Nederlands erfgoed beschikbaar voor gebruik op Wikipedia wereld- wijd (Wikimedia Nederland, € 16.000). Dit project concentreert zich op één activiteit, die de basis zal vormen van andere activiteiten binnen het project Nederland en de wereld: de ontwikkeling van een GCE exchange platform. Het GCE exchange platform is een combinatie van een website en een wiki, waar Neder- landse erfgoedinstellingen, en Wikipediabewerkers en Wikimedia- chapters wereldwijd met elkaar in contact kunnen komen om uitwisse- ling en samenwerking te stimuleren inzake gedeeld cultureel erfgoed. Next >