archievenblad sinds 1892 jaargang 119 2015 7 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“Kijk, een kast kun je overal kopen. Het gaat er om hoe een bedrijf omgaat met onverwachte zaken.” Fieneke van Bemmel - ‘t Hoen Hoofd Facilitair Beheer Utrechts Archief Lees het verhaal van Fieneke op www.bruynzeel-storage.com/nl46 ‘Na het lezen van de eerste paar mappen was ik verkocht.’ In gesprek met Marion Claessens Ze houdt van boeken, bossen en oude bronnen. Ooit wil ze promoveren op de ambachts- heerlijkheden rond Delft, maar eerst wacht een schone taak: het verhuizen van Archief Delft. Als hoofd archieven wacht Marion Claessens een mooie archivistische uitdaging. Fransien Smeets ■ 14 ‘Er ging een wereld voor mij open.’ Vrouwenbrieven in Friese archieven Op 24 mei 2015 vond in stads- schouwburg De Harmonie in Leeuwarden de Dag van de Brief plaats. Een dag van tijdreizen aan de hand van het geschreven woord. Rond het middaguur werd een bijzonder boek over vrouwenbrieven in Friese familiearchieven gepresenteerd. Aanleiding voor een interview met schrijfster Elizabeth de Groot. Dick Deuzeman ■ Inhoud nummer 7 2015 ■ 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 10 Driemaal gedonder in de auteursrechtglazen, Redactie Archievenblad 12 Auteursrecht en archiefrecht, Eric Ketelaar 14 ‘Er ging een wereld voor mij open.’ Vrouwenbrieven in Friese archieven, Dick Deuzeman 16 Het Joegoslavië-tribunaal en archiefbeheer: inhoud belangrijker dan vorm, Jan van Kampenhout 18 Archief 2020: samen leren, delen en doen, Archief 2020 20 ‘Laten we wel blijven beseffen dat we specifieke deskundigheid hebben.’ In gesprek met Maarten Schenk, René Spork 22 ‘Tot een eeuwige memorie.’ Kist met autografen en drukproeven van de Statenvertaling (1637), Annerieke Schreuder 26 ‘De kracht zit in de omvang.’ Gemeentearchief Weert en het Aezelprojek, Bert Lijnsvelt 28 Archiefwet en verzoeken om informatie, Erik Kraai 30 ‘Creating the best business archive.’ Het potentieel rendement van bedrijfsarchieven, Marieke van Bragt-Kroonen 32 24 uur met Willem. Op audiëntie bij de koning, Paul Brood 33 Archieven en poëzie, Redactie Archievenblad 34 Column 36 KVAN Nieuws 39 KVAN Nieuws | SNAAI Lab 40 Uitgelezen 43 Agenda 46 Burgerlijke Stand: ‘Na het lezen van de eerste paar mappen was ik verkocht.’ In gesprek met Marion Claessens, Fransien Smeets 12 Auteursrecht en archiefrecht Kort geleden zijn in drie zaken archiefinstellingen op de vingers getikt wegens inbreuk op het auteursrecht. Wat zei de rechter en hoe kunnen archiefinstellingen daarmee rekening houden? Eric Ketelaar ■ 16 Het Joegoslavië-tribunaal en archiefbeheer: inhoud belangrijker dan vorm Gemeentearchief Schiedam kijkt terug op een geslaagd project van Europese kennis- uitwisseling met buitenlandse archief- en museumcollega’s uit Zweden, Hongarije, Ierland, Letland en Spanje onder de noemer ‘Leonardo Da Vinci’. Een van de Nederlandse programmaonderdelen die we ook andere vakgenoten aanraden, is een bezoek aan het Joegoslavië-tribunaal in Den Haag. Jan van Kampenhout ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Dick Deuzeman, Joris van Dieren- donck (eindredacteur), Femke Dijkhuis, Ton Dijksterhuis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, René Spork (hoofdredacteur), Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Nico Vriend, Ruud Yap. Vaste medewerkers Roland Bisscheroux, Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Erik Kraai, Sandy Marijnissen, Noor Schreuder, Theo Thomassen, Peter Vlot. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 76,50 Buitenland € 88,50 Losse nummers € 7,80 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz MediaNova B.V. Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin oktober 2015. 4 ■ 2015 nummer 7 Van de redactie In de prullenbak Citaat van de maand In 2011 werd het archief van schrijver Arnon Grunberg (1971) in bruik- leen overgedragen aan de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Het archief bevat typoscripten, correspondentie, agenda’s, notitieboekjes, video’s, documentatie- en promotiemateriaal. De collectie blijft eigendom van de Stichting Archief Arnon Grunberg, die zich zal inspannen om de collectie als een ‘levend archief’ steeds aan te vullen. Zo wordt belangrijk onderzoeksmateriaal al tijdens het leven van de auteur bijeengebracht. De tegenwerpingen op het vergaren van levend archief: de auteur gaat vast selectief te werk bij overbrenging. De tegenwerpingen op het niet vergaren van levend archief: de selectie wordt overgelaten aan de nabestaande(n) en dan ben je nog verder van huis. Arnon zou het te druk hebben om nu al te selecteren. Hij of zijn secretaris draagt gewoon alles over. In de VPRO-gids van 30 mei t/m 5 juni schrijft Arnon in zijn column: ‘E-mail heeft mijn correspondentie veranderd, hoewel het natuurlijk moeilijk is na te gaan of het ouder worden misschien niet net zo’n grote invloed heeft gehad op de aard van de correspondentie als het medium zelf.’ Over een e-mail denkt men langer na, maar WhatsApp en sms stralen meer urgentie uit. WhatsApp en sms zijn voor sommige van zijn correspondenten het geliefde medium. De liefdesbrief is volgens Arnon vervangen door ‘liefdesappen’. Arnon vraagt zich af hoe we een vluchtig medium als WhatsApp kunnen documenteren en oppert dat wellicht de geheime diensten hierin een positieve rol kunnen spelen. Bij het sms’en betrapt Arnon zich steeds vaker op de gedachte, met milde weemoed en ook iets van leedvermaak: ‘Weer een bericht dat mijn biograaf niet zal lezen.’ Inderdaad, geen enkele biograaf krijgt alles van zijn hoofdpersoon te zien en dat is maar goed ook. Stel dat elk bericht, elke gedachte van Arnon zou worden bewaard! Een biograaf moet zich kunnen laven aan de bron, niet erin verdrinken. Selectie en waardering, daar gaat het om. Dat Arnon zich bewust is van de bewaarproblematiek doet vermoeden dat het ‘alles’ overdragen aan zijn levend archief toch niet de praktijk zal blijken te zijn. Dat vooraanstaande families in vroeger tijden overigens alles aan hun familiearchief toevertrouwden, lijkt ook niet waarschijnlijk. Latere onderzoekers moeten doen wat goede onderzoekers altijd doen: alle beschikbare bronnen kritisch in ogenschouw nemen. De archiefvormer en de ordenende archivaris kunnen ondertussen meer hebben geselecteerd en gestructureerd dan de onderzoeker lief is. Het ongestructureerde sleepnet van de geheime dienst biedt dan wellicht nog uitkomst: Big Data met Big Secrets, de geheime biografie naast de officiële. Het verborgen leven van Arnon Grunberg eindelijk onthuld. En Arnon maar denken dat hij zijn berichten in de ‘prullenbak’ heeft gegooid. ■ René Spork ■ hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Men bewaart een geheim het best door het te vergeten.’ Jacob Cats nummer 7 2015 ■ 5 De archiefervaring van Vincent Robijn hoofd om de studiezaalmedewerkers te vragen de dozen met woningkaarten even onbeheerd op de balie achter te laten terwijl zij ‘even koffie gingen drinken’, zoals vrienden suggereerden. Ik kon als archivaris toch niet verlangen dat mijn vakgenoten voor mij regelgeving negeerden? Ik vroeg mij af wat ik als professional zelf in een dergelijke situatie zou doen. Zou ik de woningkaart verstrekken, misschien in een achterafkamertje? Of overtrad ik daarmee de ethische code? En stel nou dat ik zelf in het bewuste archief werkte? Zou ik dan de verleiding kunnen weerstaan? Wat betekent mijn persoonlijke zoektocht voor mijn opvatting als archivaris over openbaarheid? Ga ik nu onbewust soepeler met openbaarheidsbeperkingen om dan andere collega’s die geen persoonlijk belang hebben? Het zijn ethische vraagstukken die zich pas echt – en letterlijk – doen voelen als het om jou persoonlijk gaat. Natuurlijk kan ik geen 75 jaar wachten totdat de woningkaart openbaar is. Uiteindelijk kreeg ik via een contactpersoon direct toegang tot het collectieve geheugen van de Turkse gemeen- schap. Er kwamen vele verhalen los, er werd gebeld en gewhatsappt naar dorpen diep in het Turkse binnenland. Terwijl ik dit artikeltje schrijf, wacht ik op de resultaten van het onderzoek in het meest complexe en oude archief waarover de mensheid beschikt: het DNA. ■ Vincent Robijn ■ gemeentearchivaris bij Archief Eemland. In deze rubriek gaat het doorgaans over bijzondere archiefstukken en de (historische) sensatie die deze oproepen. De archiefervaring die ik hier beschrijf, is een geheel andere. Het gaat over een archiefstuk waarvan ik weet dat het bestaat, waarvan ik zelfs de exacte vindplaats ken, maar dat ik nooit zal zien. Het is een persoonlijk verhaal dat tegelijkertijd voor mij als archivaris interessante ethische vragen oproept. Toen ik een jaar of twintig was, vertelde mijn moeder mij dat mijn biologische vader een Turkse gastarbeider was. Voor een jongen die op Ameland opgroeide, nooit in het buitenland was geweest en er tamelijk Hollands uitziet, was dat op zijn zachtst gezegd nogal een verrassing. Persoonlijke gegevens van de man in kwestie had mijn moeder niet. Het enige ‘harde feit’ waarvan zij zeker was, was dat mijn vader in een appartement woonde boven het bakkerswinkeltje waar zij als winkeljuffrouw werkte. Zonder naam is het natuurlijk vrijwel onmogelijk zoeken. Toch heb ik urenlang oude telefoongidsen doorgebladerd, zonder resultaat. Aanbellen in de bewuste straat leverde ook niets op. Bewoners herinnerden zich de bakkerswinkel goed, maar wisten niets over Turkse mannen die in de bovenwoning zouden hebben gewoond. Een aantal jaren later kreeg ik mijn eerste baan in het openbaar archiefwezen. Bij het streekarchief in Heusden leerde ik de woningkaarten kennen: losse kaarten waarop per adres genoteerd werd wie er wanneer woonachtig was, waar deze personen eerder hadden gewoond en waar ze naartoe waren verhuisd. Dat was een openbaring: eindelijk kon mijn zoektocht echt beginnen! Vol verwachting meldde ik mij op de studiezaal van het archief van de bewuste gemeente. Daar kreeg ik echter te maken met de soms weerbarstige archiefpraktijk. De woning- kaarten waren onder de GBA geplaatst en bij overbrenging naar de archiefbewaarplaats was bepaald dat deze pas na 75 jaar openbaar werden. Hoewel er doorgaans weinig persoonlijke gegevens op staan, begreep ik wel waarom de kaarten nog niet openbaar waren: van bepaalde instellingen wil je niet dat de namen van nog levende ‘bewoners’ op straat liggen. Voor mij persoonlijk voelde het feit dat ik geen inzage kreeg echter nogal oneerlijk. Als mijn vader in een gemeente had gewoond waar de woningkaarten wel openbaar zijn (en die zijn er!), had ik zijn naam wellicht zo gevonden. Ondertussen was ik zelf gediplomeerd archivaris geworden en merkte ik dat mijn persoonlijke zoektocht botste met mijn nieuw gekweekte beroepsethiek. Zo haalde ik het niet in mijn Vincent Robijn (foto Sebastiaan ter Burg). ‘Mijn persoonlijke zoektocht botste met mijn nieuw gekweekte beroepsethiek.’ VDH media www.vdh-media.com Uw partner in archiefdigitalisering VideoAudio FILM • 8mm, 9.5mm, 16mm en 35mm • Scanning o.a. via BTS Quadra Vision Telecine • Zowel in SD als HD mogelijk • Inclusief magnetisch, optisch of separaat audionummer 7 2015 ■ 7 Nieuws uit het veld Olst-Wijhe legt weer papieren archief aan Twintig jaar, zo lang gaat de gemeente Olst-Wijhe alle papieren stukken weer bewaren. Dit is het gevolg van een uitspraak van de provinciale ombudsman. Een inwoner van de gemeente Olst- Wijhe had bij de ombudsman geklaagd dat de ontwerpplannen met betrekking tot het bestemmingsplan Welsum Noordwestelijke ontwikkeling (dat de bouw van starterswoningen mogelijk moet maken), niet meer op papier beschikbaar waren. Hij had de plannen willen inzien, omdat hij meende dat er na het ter inzage leggen van de stukken veranderingen in waren aangebracht. Op dat moment waren echter alleen de digitale stukken nog voorhanden, maar geen papieren versie meer. Dit was voor hem aanleiding om een klacht in te dienen bij de ombudsman. Deze beoor- deelde de klacht als gegrond. Het college van B en W van de gemeente Olst-Wijhe heeft vervolgens besloten om de procedure voor archivering weer aan te passen. Voor alle officiële stukken komt er, naast het digitale archief, ook (weer net als vroeger) een papieren archief. Bron: www.destentor.nl Archief Marx en Engels volledig online beschikbaar Vanaf 11 augustus zijn de papieren van Karl Marx en Friedrich Engels gratis en in hun geheel te bekijken via de catalogus- website van het IISG. De geschriften van Marx en Engels behoren tot de invloed- rijkste in de wereldgeschiedenis. In de twintigste eeuw werd een groot deel van de wereld geregeerd door regimes die zich Marxistisch noemden en de papieren spelen nog altijd een belangrijke rol in het denken over kapitalisme, arbeid, economische crises en revoluties. Het Communistisch Manifest is in bijna alle talen vertaald. Voor veel mensen zal het een histori- sche sensatie zijn de originele docu- menten onder ogen te krijgen – al is ze lézen voorbehouden aan de echte doorzetters, want met name het handschrift van Marx is extreem priegelig. Door de gedigitaliseerde documenten kan worden gebladerd en ieder stuk kan full screen worden bekeken. Alles kan als pdf worden gedownload en geprint. Kijk op socialhistory.org voor meer informatie. Het Marx-Engels archief wordt sinds 1938 door het IISG bewaard. Naast manuscripten en persoonlijke docu- menten – waaronder brieven van Marx’ vrouw Jenny Marx-Von Westphalen en correspondentie met de Nederlandse familie Philips – bevat het 5.6 meter tellende archief de enige overgebleven handgeschreven pagina van het Communistisch Manifest (1848) en de eerste druk van Das Kapital (deel 1, 1867) met opmerkingen van Marx in de kantlijn. In juni 2013 werden deze Afscheidsbrieven prinselijke maîtresse In Oostenrijk zijn afscheidsbrieven opge- doken van Mary Vetsera, de maîtresse van de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins Rudolf. De twee pleegden in 1889 zelfmoord vanwege hun gedoemde liefde. ‘Vergeef me wat ik heb gedaan. Ik kon de liefde niet weerstaan’, schrijft Mary aan haar moeder. ‘Ik ben gelukkiger in de dood dan in het leven.’ Rudolf was de enige zoon van keizer Frans Jozef en zijn vrouw Elisabeth, in Nederland vooral bekend als Sisi. Hij was getrouwd maar leidde een losbandig leven. Zo legde hij het ook aan met de jonge barones Mary Vetsera. Op 30 januari 1889 werden de lichamen van Rudolf (30) en Mary (17) gevonden in het jachtslot Mayerling. Ze hadden zelfmoord gepleegd omdat Frans Jozef hun relatie had verboden. Rudolf had brieven aan zijn vrouw en moeder achtergelaten. Er was bekend dat ook Mary afscheidsbrieven aan haar moeder, broer en zus had geschreven, maar men ging ervan uit dat die vernietigd waren. Deze brieven zijn nu opgedoken in het archief van een bank. De Nationale Bibliotheek van Oostenrijk noemt de brieven een sensationele vondst. De schrijfsels zullen volgend jaar te zien zijn op een tentoonstelling ter ere van de honderdste sterfdag van Frans Jozef. Bron: www.nos.nl >> Gemeente Olst-Wijhe gaat een papieren archief aanleggen.Mary Vetsera: ‘Trouw alleen uit liefde.’Alles heeft waarde. Het is maar net van welke kant je het bekijkt. Dat kan economisch, historisch, financieel en ook emotioneel zijn. Om die waarde te beschermen of te herstellen zijn wij er. VANWAARDE, de geruststellende dienstverlener voor het beheer, de restauratie en de calamiteitenondersteuning voor alles van waarde. VOOR ALLES VAN WAARDE BEHEER, RESTAURATIE EN CALAMITEITENONDERSTEUNING VOOR ALLES VAN WAARDE WWW.VANWAARDE.EU MUSEUMWACHT DOCUMENTENWACHTCALAMITEITENRESTAURATIE Uw collectie online toegankelijk met crowdsourcing! Uw digitale collectie met behulp van de crowd laten: Indexeren, Transcriberen, Koppelen, Beeldselectie, Beeld/video beschrijving Op VeleHanden helpen ruim 6.500 vrijwilligers mee! Uit onderzoek is gebleken dat de kwaliteit die de crowd op VeleHanden aflevert ongekend hoog is. De passie waarmee de vrijwilligers op VeleHanden werken is groot. Daarnaast hebben we op technisch gebied maat- regelen getroffen om de kwaliteit te bewaken. Maak ook gebruik van de kracht van VeleHanden! www.velehanden.nl Vele handen maken immers licht werk VeleHanden Crowdsourcing tool door Picturae www.deventit.nl Atlantis Hét platform voor collectiebeheer en portaalbouw Belééf het erfgoed Atlantis is een flexibel en betrouwbaar systeem voor collectiebeheer en portaalbouw. Dus wilt u op een professionele en verantwoorde wijze uw erfgoedbronnen beheren en beschikbaar stellen? Wilt u uw klanten en gebruikers een optimale erfgoedbeleving bieden? Dan is Atlantis de juiste keuze.nummer 7 2015 ■ 9 documenten opgenomen in het Memory of the World Register van UNESCO. Bron: www.iisg.nl Eerbetoon aan Karl Marx en Friedrich Engels in Berlijn (foto Wikimedia Commons). ‘Russen en Chinezen lezen waarschijnlijk mijn e-mails’ De Amerikaanse minister John Kerry van Buitenlandse Zaken vindt het waarschijn- lijk dat Rusland en China toegang hebben tot zijn mailbox. ‘Het is heel goed mogelijk en ik houd daar ook rekening mee als ik e-mails schrijf’, zei hij tegen de zender CBS News. ‘Het is niet onrealistisch en we weten dat ze Amerikaanse belangen hebben aangevallen de laatste tijd’, aldus Kerry. In juni 2015 werd ingebroken op het computersysteem van het departement dat verantwoordelijk is voor personeel van de federale overheid. Daarbij werd informatie over alle medewerkers gestolen. Amerikaanse functionarissen denken dat China achter de inbraak zit. Kerry noemt de dreiging voor cyberaan- vallen een ‘enorme zorg’. Bron: ANP John Kerry noemt de dreiging voor cyberaanvallen een ‘enorme zorg’. Gemeenten twitteren, facebooken en instagrammen Slechts zes van de 393 gemeenten zijn niet actief op Twitter. Van de gemeenten die wel een actief twitterkanaal hebben, stuurt 59 procent elke dag tenminste één tweet. Dat blijkt uit onderzoek van Buzzcapture naar het social media- gebruik van gemeenten. Snelstgroeiende loot aan de tak: Instagram. Appingedam, Baarle-Nassau, Bedum, Ten Boer, Muiden en Nuth hebben geen Twitteraccount, volgens het onderzoek. ‘Dat klopt niet helemaal’, klinkt het vanuit het gemeentehuis in Appingedam. ‘We hebben er wel een, maar gebruiken die niet. We hebben ook maar één volger, dat ben ik.’ Misschien ook niet zo raar, want de gemeente met 12.000 inwoners heeft geen afdeling communi- catie. ‘We hebben dus de menskracht niet om zo’n account te beheren. Want áls je het doet, moet je ook reageren op mensen en moet je het account monitoren.’ Twitterdichtheid 98 procent van de gemeenten is actief op Twitter, vijf procent meer dan twee jaar geleden. De gemeente Utrecht verstuurt elke dag gemiddeld 20 tweets en is daarmee de meest actieve gemeente van Nederland. Ook Den Haag, Rotterdam en Almere twitteren er lustig op los. Amsterdam heeft de meeste volgers, ruim 88.000, Den Haag heeft er 43.000. Wanneer het aantal volgers wordt afgezet tegen het aantal inwoners, blijkt Leeuwarden de gemeente met de grootste Twitterdicht- heid, net voor Amsterdam. Facebook 75 procent van de gemeenten heeft een Facebookaccount waarop het afgelopen jaar tenminste één bericht is geplaatst. Slechts een kwart van de gemeenten plaatst iedere dag een berichtje. Etten-Leur is de meest actieve gemeente op Facebook: het afgelopen jaar werden 844 berichtjes geplaatst. ’s-Hertogenbosch heeft met ruim 10.000 ‘vrienden’ de grootste aanhang op Facebook, gevolgd door Maastricht en Groningen. Afgemeten tegen het aantal inwoners staat het dunbevolkte Schiermonnikoog bovenaan het lijstje met Facebook-likes. Instagram Een relatief nieuwe ster aan het firmament is Instagram. 1,8 miljoen Nederlanders zijn actief op de foto- dienst. 13 procent van de gemeenten heeft een account waarop tenminste één foto is geplaatst. De gemeente Rotterdam is het meest actief en heeft al ruim 370 foto’s geplaatst. ‘Gemiddeld één foto per dag’, laat een woord- voerder weten Bron: www.binnenlandsbestuur.nl S@P-jaarboeken online Een groot aantal door de Stichting Archiefpublicaties (S@P) uitgegeven jaarboeken staat sinds kort online. Via www.archiefpublicaties.nl zijn maar liefst 12 jaarboeken digitaal raadpleeg- baar. De jaarboeken zijn opgenomen in dezelfde applicatie waarin ook het gedigitaliseerde Archievenblad beschikbaar is. Er is een vergelijkbare zoekfunctionaliteit, maar een verschil is dat de S@P-jaarboeken als pdf-document worden aangeboden. Dat op deze manier een grote hoeveelheid archivis- tische publicaties laagdrempelig beschikbaar komt, sluit nauw aan op de doelstelling van de S@P: de bevordering van de theoretische ontwikkeling van het vak en een brede kennisname daarvan. Bron: S@P Nieuws uit het veld >>Next >