archievenblad sinds 1892 jaargang 119 2015 3 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“Kijk, een kast kun je overal kopen. Het gaat er om hoe een bedrijf omgaat met onverwachte zaken.” Fieneke van Bemmel - ‘t Hoen Hoofd Facilitair Beheer Utrechts Archief Lees het verhaal van Fieneke op www.bruynzeel-storage.com/nl42 ‘Er ligt een mooie uitdaging.’ In gesprek met Gerrit Verbeek Of het nou gaat om sport, muziek, wetenschap, de passie voor bourgondisch genieten of zijn dagelijkse werkzaamheden bij Stadsarchief ’s-Hertogen- bosch: ‘variatie’ loopt als een rode draad door al zijn activi- teiten heen. Gerrit Verbeek is een veelzijdig mens. Een portret. Fransien Smeets ■ 17 ‘De geschiedenis van Veenhuizen is nog altijd actueel.’ In gesprek met schrijfster Suzanna Jansen Sinds Suzanna Jansen Het Pauperparadijs publiceerde, hebben velen hun weg naar de archieven van de Maatschappij van Weldadigheid gevonden, op zoek naar hun eigen voor- ouders die net als die van de schrijfster lijdend voorwerp waren van goedbedoelde pogingen tot verheffing van de armen. Veenhuizen heeft een actueel verleden. Floortje Tuinstra ■ Inhoud 20 Geschiedenislokaal.nl: digitale bronnen voor het onderwijs ‘Hebben jullie online ook lokale bronnen over de Tweede Wereldoorlog?’ Een eenvoudig antwoord op deze en soortgelijke vragen uit het onderwijsveld kon tot voor kort maar moeilijk worden gegeven. Bronnen zijn er meestal wel, maar vaak moeilijk te vinden, nauwelijks digitaal beschikbaar en in de meeste gevallen alleen tegen betaling te verkrijgen. Met Geschiedenislokaal.nl komt daar verandering in. Esther van Velden en Nico Vriend ■ nummer 3 2015 n 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 10 Overheidsarchieven als bron. Onderzoek naar de opsporing en vervolging van seksueel misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk, Harrie-Jan Metselaars 14 Business Model Innovatie. Archieven in de ‘perfect storm’ van digitalisering, Roland Bisscheroux 17 ‘De geschiedenis van Veenhuizen is nog altijd actueel.’ In gesprek met schrijfster Suzanna Jansen, Floortje Tuinstra 20 Geschiedenislokaal.nl: digitale bronnen voor het onderwijs, Esther van Velden en Nico Vriend 22 Ethics of capturing and providing access to born-digital materials stored on digital media, Gabriela Redwine 25 Over openbaarheid gesproken. Een terugkerend thema binnen de archiefgeschiedenis, Charles Jeurgens 28 Archieven Portaal Europa: van project naar product, APEx-NL team 30 Slotsymposium Atelier Documenteren van de Samenleving, Els van den Bent 33 Uitgelezen 36 Column 39 Agenda 42 Burgerlijke Stand: ‘Er ligt een mooie uitdaging.’ In gesprek met Gerrit Verbeek, Fransien Smeets 10 Overheidsarchieven als bron. Onderzoek naar de opsporing en vervolging van seksueel misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk De laatste jaren is er veel aan- dacht geweest voor seksueel misbruik van minderjarigen binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Het ministerie van Veiligheid en Justitie heeft een tweetal onderzoeken laten doen naar de rol van het Open- baar Ministerie en de politie bij opsporing en vervolging van dergelijk misbruik. Daarvoor werden voornamelijk overheidsarchieven gebruikt. Een verslag uit de onderzoeks- praktijk. Harrie-Jan Metselaars ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Dick Deuzeman, Joris van Dieren- donck (eindredacteur), Femke Dijkhuis, Ton Dijksterhuis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, René Spork (hoofdredacteur), Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Nico Vriend, Aafke Weller, Ruud Yap. Vaste medewerkers Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Sandy Marijnissen, Theo Thomassen, Peter Vlot. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 76,50 Buitenland € 88,50 Losse nummers € 7,80 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin mei 2015. 4 n 2015 nummer 3 Van de redactie Gekkepraat Citaat van de maand ‘Schrijven met de pen is leven van de pen’, orakelde dichter Johnny van Doorn ooit, ‘en even zwaaien met je nieuwe boek’. De inktpen is vervangen door de balpen, de balpen door de schrijfmachine en de schrijfmachine door de computer. Hebben vorm, inhoud en productie- wijze iets met elkaar te maken? Een archivaris kan bijvoorbeeld stukken dateren aan de hand van papier, inkt, gebruikte hard- en software. En schrijven met de pen gaat (bij mij) sneller dan met de pc. Een handgeschreven tekst oogt in elk geval meer ‘origineel’ dan een getypte of geprinte tekst. Hoe beter te wijzigen en te dupliceren, hoe onbetrouwbaarder. Zo meende in elk geval een personeelsfunctionaris in mijn werkkring in de begindagen van de automatisering, midden jaren tachtig. Wanneer hij een vertrouwelijke brief moest typen, dan liet hij de computer staan en ging aan de slag op zijn typemachine. Dat geluid reikte ver en maakte veel collega’s nieuwsgierig: hoor, daar wordt gewerkt aan een vertrouwelijk document. Het opstellen van een digitale tekst gaat tamelijk geruisloos, maar de oorspronkelijkheid en betrouwbaarheid ervan bezorgt heel wat juristen hoofdbrekens. Een rechter zal meer bewijskracht toekennen als hij van de betrouwbaarheid van een bewijsmiddel overtuigd is. De Kamer van Koophandel werkt om die reden met digitaal gewaarmerkte documenten. Schrijven met de pen is een kwestie van voorkeur en romantiek en wordt nog steeds gedaan. Schrijven met de typemachine is een zeldzaamheid geworden. Een groot liefhebber en kenner van de typemachine was de twintig jaar geleden overleden schrijver Willem Frederik Hermans. Hermans beschikte over een grote verzameling typemachines en bezong zijn liefde voor het apparaat onder meer in de publicatie De schrijfmachine mijmert gekkepraat (1989), waarvan de titel is ontleend aan een gedicht van Martinus Nijhoff. Na zijn dood ging zijn verzameling typemachines naar het Scryption in Tilburg waar zijn machines in 1996 werden tentoongesteld, begeleid door een fraaie publicatie van Stef Jacobs: De liefste machine ooit uitgevonden. Willem Frederik Hermans en de typemachine. Het Scryption was een museum in het centrum van Tilburg met als hoofdthema schriftelijke communicatie, van het ontstaan van het Latijnse alfabet en andere schriften tot en met kantoor- en schrijfmid- delen. Er was een omvangrijke bibliotheek op het gebied van schrift, schrijven en kantoor. In januari 2011 werd het museum gesloten en ‘ontzameld’ door de Stichting Onterfd Goed. De overhead van deze stichting werd gefinancierd door de verkoop van delen van de collectie. De verzameling van Hermans is uiteindelijk terechtgekomen bij boekhandel De Limerick in Gent, in een apart zaaltje achterin de boekwinkel. Nou ja, Hermans leefde natuurlijk wel geruime tijd in Brussel en had meer met België dan met zijn vaderland. Lucebert wist het al: alles van waarde is weerloos. n René Spork n hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Zonder schrijfmachine zou ik nooit een roman geschreven hebben.’ Willem Frederik Hermans (1921-1955)nummer 3 2015 n 5 De archiefervaring van Puck Huitsing Dan was papier veiliger. En het zegt meer, het spreekt, het vertelt werkelijk een verhaal. Sommige verhalen raken je meer dan andere. Het NIOD beheert sinds 1945 een ontelbaar aantal verhalen van mensen die het zelf niet meer kunnen vertellen. Het snijdt soms door je ziel, de verhalen die je kunt reconstrueren van mensen wiens leven abrupt werd afgebroken. Vermoord, omdat ze Joods waren, in verzet kwamen of getroffen werden door oorlogsgeweld. De collectie van het NIOD is daarin uniek, een gespecialiseerde collectie op het terrein van de verschrikkingen van WOII. Dat is de waarde van het archief; de mogelijkheid tot reconstructie. Maar voor mij is er nog een waarde: het archief kan de nabestaanden soms duidelijkheid verschaffen. Verwerking begint met weten wat er is gebeurd. Sommige collecties hebben een hele bijzondere geschiedenis, zoals de Westerborkcarthotheek. Deze bestaat feitelijk uit een grote serie lijsten met de namen van Joden die uit Westerbork en Vught zijn gedeporteerd naar het oosten. Het bijzondere ligt in de manier waarop de lijsten zijn gevormd. Na de geallieerde invasie in Normandië bestond het idee dat de oorlog spoedig voorbij zou zijn. De kampadministratie van Westerbork bestond voornamelijk uit Duitse Joden, die soms al voor de oorlog gehuisvest waren in wat toen nog het vluchtelingen- kamp Westerbork heette. Het waren deze ‘Alte Kampinsassen’ die voorzagen dat de kampadministratie per Duitse order vernietigd zou worden, waarmee het bewijs van de deportaties verloren zou gaan. Besloten werd clandestien een alfabetische lijst aan te leggen met de namen van alle personen die zijn gedeporteerd. Heimelijk werden de gegevens in tweevoud overgetypt, met van iedere gedeporteerde achtereenvolgens achternaam, voornaam, geboortedatum, laatste woonadres en de datum van transport. Een drietal supplementen met nagekomen gegevens completeerden de lijst. Om ontdekking te voorkomen werden de lijsten verborgen onder de vloer van een barak. Een flink deel van de officiële kampadministratie is inderdaad per order vernietigd, maar na de bevrijding van Westerbork kon het personeel de verborgen lijst tevoorschijn halen en overhan- digen aan de Canadezen. Zij maakten vervolgens fotokopieën van de afzonderlijke pagina’s. Deze (verkleinde) foto’s werden op karton geplakt en rechtop in open houten kistjes bewaard. Hier komt de naam cartotheek vandaan. In een later stadium zijn deze fotokopieën op microfiches overgezet. De originele lijst heeft veel te lijden gehad van de slechte omstandigheden waaronder het onder de barak was opgeborgen. Het restauratieatelier van het Nationaal Archief heeft deze beschadigingen eind jaren negentig voor zover mogelijk hersteld, maar van sommige pagina’s resten helaas niet meer dan minieme snippers. De door de Canadezen gefotografeerde lijst blijkt gelukkig van betere kwaliteit. De lijst kan door bezoekers van de studiezaal op microfiche worden geraadpleegd. Bewaren voor de eeuwigheid. Het is het tastbare bewijs van een cruciaal onderdeel van de vernietiging van de Joden. Het vasthouden van de oorspronkelijke lijsten, met deze context, het verhaal van moedige mensen die wilden dat de moord op de Joden gereconstrueerd kon worden, brengt voor mij het verleden en vooral de mensen die niet meer kunnen spreken een stukje dichterbij. De lange rijen met namen maakt duidelijk hoe immens de vernietiging was. In gedachten zie ik de mensen van de kampadministratie hun werk doen, de lijsten begraven, en krijg kippenvel. ■ Puck Huitsing ■ directeur Collecties & Diensten, NIOD. Puck Huitsing: ‘Het snijdt soms door je ziel, de verhalen die je kunt reconstrueren van mensen wiens leven abrupt werd afgebroken.’ Hoe breng je een verleden dat zelf niet meer kan spreken dichterbij? Hoe haal je het naar je toe? Vanaf mijn vroegste jeugd ben ik daarmee bezig geweest. Mijn ouderlijk huis stond in wat ooit een kloostertuin was. Vanaf de dag dat ik dat hoorde was ik gefascineerd en begon om mij heen te kijken, op zoek naar sporen uit die tijd. Dat eindigde met spitten in de tuin en het vinden van restanten van muren. Daarop schakelde mijn vader de provinciale archeologische dienst in, die vervolgens de hele tuin hebben opgegraven en weer dichtgegooid. Dat laatste vond ik een deceptie, het verdween weer onder de grond. Het eerste leidde tot de toorn van mijn moeder, die mij verbood om ooit nog een spa in de grond te steken. Mede dankzij de Westerborkcarthoteek kan de moord op de Joden gereconstrueerd worden.CIB Centraal InkoopBureau Dé duurzame archiefspecialist voor: • Archiefmappen • Archiefdozen • Affichemappen • Archiefcassettes • Omslagen en omslagpapier • Reparatiemiddelen • NEN 2728 kopieer- en printpapier • Schrijfwaren www.cib.nl/webshop Sinds 1937 leveren we totaaloplossingen voor de kantoor- omgeving en zijn we specialist op segmenten waaronder archiefdiensten, de lokale overheid, notarissen en advocaten. We bieden u een uitgebreid assortiment duurzame archief- materialen en schrijfbenodigdheden dat voldoet aan de Archiefregeling 2009. Deze producten zijn opgenomen in onze speciale Deelcatalogus Duurzaam archiveren en onze webshop. Onze medewerkers beschikken over ruime productkennis en adviseren u graag over duurzaam archiveren in de praktijk. CIB Centraal InkoopBureau BV Postbus 330 2700 AH Zoetermeer telefoon: 079 36 38 400 e-mail: info@cib.nl Bekijk ons volledige aanbod in onze webshop www.cib.nl/webshop of vraag onze Deelcatalogus Duurzaam archiveren aan: 079 36 38 400 www.deventit.nl Atlantis Hét platform voor collectiebeheer en portaalbouw Belééf het erfgoed Atlantis is een flexibel en betrouwbaar systeem voor collectiebeheer en portaalbouw. Dus wilt u op een professionele en verantwoorde wijze uw erfgoedbronnen beheren en beschikbaar stellen? Wilt u uw klanten en gebruikers een optimale erfgoedbeleving bieden? Dan is Atlantis ook in 2015 de juiste keuze.nummer 3 2015 n 7 Nieuws uit het veld Grasduinen door Mercedes-archieven Mercedes-Benz heeft een website online gezet waarop een enorme hoeveelheid archiefmateriaal gratis toegankelijk is. Daarmee ontstaat volgens het bedrijf een van de grootste vrij toegankelijke industriële archieven in Europa. Mercedes-Benz begon 15 jaar geleden met het Multimedia Archive and Research System (M@RS), een databank met archiefmateriaal dat tot voor kort alleen toegankelijk was voor geregis- treerde journalisten en onderzoekers. Nu is dat archief onder de naam Public-M@RS ook gratis toegankelijk gemaakt voor het publiek. De foto’s en andere materialen gaan terug in de tijd dat Carl Benz en Gottlieb Daimler in 1886 de auto uitvonden. In eerste instantie zijn alleen nog maar personenauto’s op de site te vinden, maar Mercedes-Benz wil dit in de nabije toekomst onder meer uitbreiden met vrachtwagens. Het webadres is http://mercedes-benz-publicarchive.com. Bron: www.autoweek.nl Ophef over verfbeurt Zonder toestemming of vergunning is het voormalige gemeentearchief in Rotterdam wit geschilderd. In opdracht van de nieuwe bewoners, het consu- laat van Angola, zo lijkt het. Verbijste- ring alom. ‘Een enorme aantasting van een van de weinige rijksmonumenten die we hier hebben.’ Niels van der Vlist, directeur Stadsherstel Historisch Rotterdam, wist niet wat hij zag toen hij over de chique Mathenes- serweg reed. Het voormalige gemeente- archief, een voornaam en rijk gedecoreerd pand uit 1900, was plotseling ingepakt met steigers. Daarop stonden schilders het van nature geel-bruine zandsteen te witten. Inspecteurs die een kijkje kwamen nemen, werden door de aannemer te verstaan gegeven dat het gebouw eigendom en dus grondgebied van Angola is. En daar zouden andere regels gelden. Volgens de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed klopt die aanname niet. Het consulaat staat op Nederlands grondgebied en dan geldt de Nederlandse regelgeving, dus ook de Monumentenwet. Bron: ad.nl Internet in de VS wordt neutraal De Federal Communications Commis- sion (FCC), een onafhankelijk opererende Amerikaanse overheidsinstantie, heeft ingestemd met regels die netneutrali- teit garanderen in de VS. Netneutrali- teit gaat over de vraag of internetpro- viders grote en kleine bedrijven dezelfde toegang moeten geven, of dat grote bedrijven tegen betaling sneller internet kunnen afdwingen. Met het besluit wordt internettoegang beschouwd als een dienst van openbaar nut en valt het voortaan onder de Wet op de telecommunicatie. Telecombedrijven moeten alle data op dezelfde manier doorlaten en mogen geen voorrang verlenen aan eigen diensten, of aan bepaalde diensten tegen extra betaling. Telecombedrijven Verizon en AT&T kondigden aan de beslissing van de FCC te zullen aanvechten. Aan het besluit ging een jarenlange lobbycampagne vooraf. Internetactivisten en honderden bedrijven als Google, Facebook, Amazon en Netflix waren voor regels die netneutraliteit garanderen. Ruim vier miljoen Amerikanen pleitten per e-mail voor netneutraliteit; grote internetbe- drijven vestigden de aandacht op het onderwerp tijdens de Internet Slowdown Day. Veel Republikeinen zijn tegen; zij zien invoering van netneutraliteit als een onwenselijke inmenging van de overheid in het bedrijfsleven. Nederland is een van de weinige landen waar netneutraliteit in de wet is vastgelegd. Bron: nrcnext.nl Hillary Clinton had geen officieel mailadres Hillary Clinton heeft in de vier jaar waarin ze minister van Buitenlandse Zaken was uitsluitend haar persoon- lijke e-mailadres gebruikt in plaats van een officieel adres van de Amerikaanse overheid. Daardoor viel haar correspon- dentie tot twee maanden geleden niet na te gaan in de archieven van het ministerie, meldt The New York Times. Correspondentie van ministers moet volgens de Amerikaanse wet worden gearchiveerd, zodat bijvoorbeeld Congresleden, historici en journalisten haar kunnen raadplegen. Documenten die staatsgeheimen bevatten hoeven weliswaar niet direct openbaar te worden, maar moeten wel aanwezig zijn. Medewerkers van Clinton hebben volgens de krant twee maanden geleden een pakket van zo’n 55.000 pagina’s aan e-mail alsnog overge- dragen aan het ministerie. Het gaat waarschijnlijk niet om alle berichten, maar alleen om de mails waarvan haar medewerkers vinden dat ze moeten worden overgedragen. Clinton zou Foto: mercedes-benz-publicarchive.com.Carlsonstraat 13 8263 CA Kampen M & R ARCHIEFBEHEER EN OPSLAG Archiefopslag, beheer, bewerking, selectie en schoning van archieven Document scanning en microfilm Professionals van huis uit Archiefinrichtingen en bewaarplaatsen volledig conform de archiefwet. Scanning on demand Digitale dienstverlening en oplevering. Meestal sneller dan u naar uw archief kunt lopen. Voor meer informatie: M & R archiefbeheer en opslag bv Postbus 360 8260 AJ Kampen 038-3326918 info@mr.nl www.mr.nl M & R archiefbeheer en opslag alsmede M & R archiefbewerking en selectie zijn zusterbedrijven van M & R micro-imaging bv te KampenNieuws uit het veld nummer 3 2015 n 9 jarenlang een mailadres van het domein clintonemail.com hebben gebruikt. Clintons gebruik van een privaat e-mailadres kwam aan het licht door onderzoek van een commissie van het Huis van Afgevaardigden. De commissie wilde Clintons correspondentie over de dodelijke aanval op het Amerikaanse consulaat in de Libische stad Benghazi van 2012 tegen het licht houden, maar kon nergens berichten vinden. Bron: ANP/AD Ophef om foto’s grafzerken Nabestaanden van overleden mensen zijn verbolgen over een website waarop veel zeer uitgebreide foto’s te vinden zijn van grafstenen. Op de pagina online-begraafplaatsen.nl staan afbeeldingen van ruim 750.000 zerken. Volgens nabestaanden is de website een regelrechte aanval op de privacy van overledenen. De privacywaakhond van de overheid kan echter niets doen, omdat hun taak zich toespitst op levende Nederlanders. De Wet bescher- ming persoonsgegevens is niet van toepassing op overledenen. Het doel van de website is volgende de beheerder ‘het beschikbaar stellen van begraaf- plaatsinformatie voor genealogisch onderzoek en geïnteresseerde familie- leden’. Bezoekers kunnen bezwaar aantekenen tegen een foto. Die wordt dan ‘indien gemotiveerd’ verwijderd. Bron: ANP/Telegraaf Slavenreis onderwerp bij Raad voor de Mensenrechten Op uitnodiging van de voorzitter van de Raad voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties presenteerde het Zeeuws Archief in Genève zijn project over de slavenreis van het schip de Eenigheid Het Zeeuws Archief maakte een blog en een educatieve website over een slavenreis die 252 jaar geleden plaatsvond. De gegevens zijn afkomstig uit het archief van de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC), een onderneming die zich in de 18e eeuw specialiseerde in trans-Atlantische Alle mensen De IJsselacademie en het Historisch Centrum Overijssel hebben een tweede stap gezet in structurele samenwerking. Het bestuur van de IJsselacademie heeft besloten Bert de Vries, directeur van het Historisch Centrum Overijssel (HCO), te benoemen tot directeur van de IJsselacademie (IJA). Jos Mooijweer, huidig directeur van de IJA, zet zijn werkzaamheden voort als onderzoeksleider bij de IJsselacademie. Beide organisaties, IJA en HCO, hebben het voornemen structureel nauw samen te werken zodat de instellingen hun positie versterken op het gebied van geschiedenis en streekcultuur in Overijssel. De functies van beide organisaties sluiten goed op elkaar aan en door de samenwerking kan ook efficiënter worden samengewerkt Foto: www.online-begraafplaatsen.nl. Schilderij Engel Hoogerheyden (1740-1807). Schepen van de Middelburgse Commercie Compagnie (Zeeuws Archief, Stadhuiscollectie Middelburg). slavenhandel. Via de blog ‘Aan boord van een slavenschip’ (Nederlands) kunnen de gebeurtenissen aan boord van het slavenschip van dag tot dag worden gevolgd. De reis van het Zeeuwse schip de Eenigheid begon 1 oktober 2013 (1761) en werd 26 maart 2015 (1763) voltooid. Bron: www.zeeuwsarchief.nlNext >