archievenblad sinds 1892 jaargang 119 2015 1 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“Kijk, een kast kun je overal kopen. Het gaat er om hoe een bedrijf omgaat met onverwachte zaken.” Fieneke van Bemmel - ‘t Hoen Hoofd Facilitair Beheer Utrechts Archief Lees het verhaal van Fieneke op www.bruynzeel-storage.com/nl46 ‘Alles waar ik ooit van gedroomd heb, is uit- gekomen.’ In gesprek met Niels Bakker Hij groeide op in een ‘zonnig boerendorp’, bleek bijzonder geschikt voor militaire dienst, maar is via bierbrouwer Grolsch uiteindelijk toch in het archiefwezen beland. Al bijna 30 jaar is Niels Bakker ‘met hart en ziel verbonden’ aan Hengelo. Een portret. Fransien Smeets ■ 24 Particulier pareltje: het archief van Anton Geesink De stad Utrecht kent een rijke sportgeschiedenis. Voor Het Utrechts Archief is er nog veel werk te verzetten om te komen tot een afspiegeling van die geschiedenis in haar depots. Een grote stap in de goede richting was de verwerving en presentatie van de archieven van de Utrechtse sportheld Anton Geesink. Roosje Keijser ■ Inhoud 30 What is the Role of the Archivist in Documenting Society in a Society that is Increasingly Documenting Itself? Laura Millar is onderzoeker, universitair docent en consultant archief- en informatiemanagement. Op 29 oktober 2014 hield zij een lezing voor KVAN-leden rondom de vraag: Do archivists have a documenting role in a society that increasingly documents itself? Laura Millar ■ nummer 1 2015 n 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 12 ‘Waardering, selectie en duurzaamheid zijn grote uitdagingen.’ In gesprek met Marens Engelhard, René Spork 16 Landelijke Archieven Referentie Architectuur. Architectuur voor duurzame toegankelijkheid van informatie, Petra Helwig en Roland Bisscheroux 20 Bijna een kwart eeuw PIVOT. Een blik op het verleden en het heden, René Spork 24 Particulier pareltje: het archief van Anton Geesink, Roosje Keijser 26 De grootste fotocollectie van Nederland, Paul Brood 28 ‘Nu kunnen we goed aan de gang met die overgebleven drie kilometer.’ Neerslag symposium kerkelijke archieven, Dick Deuzeman 30 What is the Role of the Archivist in Documenting Society in a Society that is Increasingly Documenting Itself?, Laura Millar 38 ‘Je moet als een soort antropoloog de stad in.’ Open Atelier particuliere archieven, René Spork 40 Column 43 Uitgelezen 44 Agenda 46 Burgerlijke Stand: ‘Alles waar ik ooit van gedroomd heb, is uitgekomen.’ In gesprek met Niels Bakker, Fransien Smeets 12 ‘Waardering, selectie en duurzaamheid zijn grote uitdagingen.’ In gesprek met Marens Engelhard Per 1 november 2014 is Marens Engelhard algemene rijksarchivaris en algemeen directeur van het Nationaal Archief. Van huis uit is Engel- hard historicus, maar is hij ook een geboren archivaris? Stroomt er papierpap door zijn aderen, vonken er bits en bytes uit zijn ogen, is zijn hele houding gericht op opslag, opslag en nog eens opslag? En dat uiteraard voor de eeuwigheid. René Spork ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Dick Deuzeman, Joris van Dieren- donck (eindredacteur), Ton Dijksterhuis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, René Spork (hoofdredacteur), Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Nico Vriend, Ruud Yap. Vaste medewerkers Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Sandy Marijnissen, Theo Thomassen, Peter Vlot. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 76,50 Buitenland € 88,50 Losse nummers € 7,80 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin maart 2015. 4 n 2015 nummer 1 Van de redactie Openbaarheid Citaat van de maand Beheer, behoud en beschikbaarstelling van archieven maakt de overheid transparant en stelt de overheid in staat om rekening en verantwoording af te leggen. Naast de overheidstransparantie staat die van ons, boeren, burgers en buitenlui. Op LinkedIn, Facebook en andere sociale media tonen wij ons ware gezicht. Dat u af en toe de zaak bezwendelt met een voorstelling van zaken die de werkelijkheid in de verste verte niet benadert, doet er niet toe. U bent ‘in the picture’ en u kunt worden gewikt, gewogen en gevolgd. Niet dat u een geslaagde vakantie in Spanje heeft beleefd is belangrijk, wel het feit dat u inzichtelijk maakt dat u er bent geweest, met wie, hoe lang en hoe vaak. Uw interesses op Bol.com en Amazon.com zijn even veelzeggend als de zaken waar u blijkbaar geen belangstelling voor heeft. Uw internetprovider weet wat u doet. Uw digitale tv-exploitant ziet wanneer u naar een ander kanaal zapt. Uw supermarkt kent uw voorkeuren als geen ander. U wordt voorspelbaar en daardoor controleerbaar. Wij werken meer of minder bewust aan onze actieve openbaarheid. Patronen in consumentengedrag zijn even veelzeggend als afwijkingen van die patronen. Het individuele is op internet niet interessant, wel het sociale. Wat boeit de massa? Welke filmpjes op YouTube worden het meest bekeken, wat zijn op Twitter de ‘trending topics’ en wie krijgt op Facebook de meeste ‘likes’ voor wat? De overheid bewaart gegevens over u. Voor de bewaring van gegevens van u bent u volgens Laura Millar (zie p. 30) zelf verantwoordelijk. Helaas zijn een aantal gegevens van ons – zoals door ons geplaatst op sociale media, of als gevolg van ‘verplichte’ invuloefeningen (aankopen, boekingen et cetera) – ook van anderen. Denk bijvoorbeeld aan commer- ciële partijen als Google, het bedrijf dat niet voor niets geconfronteerd wordt met het ‘recht om vergeten te worden’. Archiveren en selecteren van de door ons gevormde/ontvangen informatie hebben we al lang niet meer zelf in de hand, en dat omdat we graag ‘sociaal’ willen zijn. Niet sociaal = verdacht, sociaal = transparant, niet transparant = asociaal. We worden door volgers ingedeeld in sjablonen. Ambtenaar, getrouwd, twee kinderen, rijtjeshuis, hypotheek, veertien dagen zomervakantie. Onze echte persoonlijke gegevens en voorkeuren (seks, drugs & rock-’n-roll) kunnen worden gedistilleerd uit ons digitaal te volgen gedrag. Volledige privacy bestaat niet meer. Millar spreekt van ‘a wild west of personal or community recordkeeping systems’. Hier ligt een schone taak voor archivarissen: het publiek bewustmaken van en helpen bij ‘archiveren’: wat wil je bewaren, waar, voor wie, hoe veilig, hoe lang? Openbaarheid is een groot goed, privacy ook. n René Spork n hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘All human beings have three lives: public, private, and secret.’ Gabriel García Márquez (1927-2014)nummer 1 2015 n 5 De archiefervaring van William de Vries Zo verblijf ik met een dame in hotel Trier te Soest waar de barometer op de T van Beautemps staat, kijk ik mee over de schouder van Huib Hoste als hij zijn ontwerp van het ‘Belgisch gedenkteeken’ met een laatste lijn voltooit, en ben ik getuige van de geboorte van Pieter Cornelis Mondriaan, lang voordat hij een van de bekendste pioniers van de abstracte en non-figura- tieve kunst wordt. Everard Meyster legt zijn arm om mijn schouder terwijl we breed lachend en genietend van ons bier met krakelingen naar de zojuist binnengetrokken zwerfsteen staan te kijken. Ik ruik de geur van hete zwarte was waar het grootzegel van Amers- foort met Sint-Joris in wordt gedrukt, en doorklief op een aangename zomerdag de vol in bloei staande natuur met tramlijn Amersfoort-Zeist. Van Anna Aleida de Beaufort (zeg maar Annie) maak ik een foto terwijl ze glimlachend een blik op haar broertje Ernest Louis werpt, die met zijn armen over elkaar streng voor zich uit staat te kijken. Ik sla de kaft van een nog onbeschreven notitieboek open zodat Jules Frank op de eerste pagina aan zijn dagboek kan beginnen, en hoor Goose Morre een laatste slok moed indrinken voor ze zijn rechterarm amputeren. In diverse gezelschappen woon ik de vergaderingen bij van verschillende gemeentebesturen, de raad van kerken, oudheid- kundige verenigingen, de vereniging van huisvrouwen, voetbal-, zwem- en poloclubs, de rotaryclub, kunstenaarsverenigingen, schietsportverenigingen, wees-, gast- en ziekenhuizen, diverse waterschappen en naast vele anderen ook een mannenkoor. Mijn voeten doen zeer van de Amersfoortse Tweedaagse, ik ruik het op de grond gevallen ijzervijzel van de Ambachtsschool en bewonder het tegeltableau van het woonhuis bij De Vinkenhoef. En zo sta ik dan uiteindelijk medio december tijdens de Eerste Wereldoorlog naar een neergestort luchtschip te kijken. Het zestig meter lange vaartuig dat eerder nog lichter was dan lucht, ligt nu over het dak van een bakkerij gedrapeerd. Meerdere Eemnessers komen om mij heen staan en we kijken toe hoe militairen de wrakstukken inladen en met vracht- wagens richting Soesterberg vertrekken. Een stuk huid wordt bewaard door iemand die beseft dat zoiets belang heeft en het bruin gekleurde vel, dat eens deel uitmaakte van een zwevende bleke walvis met een Union Jack-tatoeage, ligt voor mij op een plankje gespannen in ons depot. Het is bijzonder om al deze herinneringen in hun fysieke vorm te mogen bekijken; ik ben benieuwd wat ik allemaal nog meer mee mag maken. ■ William de Vries n depotmedewerker Archief Eemland. William de Vries: ‘Het is bijzonder om al deze herinneringen in hun fysieke vorm te mogen bekijken.’ Als depotmedewerker kom je nog eens ergens. Met een stapeltje aanvraagbriefjes speur ik onze stellingen af en zoek, in de archiefdozen die onze schappen vullen, naar omslagen met corresponderende inventarisnummers. Als ik het beschermende zuurvrije papier openvouw om te controleren of het gevonden archiefstuk ook het juiste is, vliegen de jaren, decennia, eeuwen en millennia mij om de oren. Topstuk van Archief Eemland: een stuk huid van een luchtschip uit 1917.Het gebruiksvriendelijke archiefbeheersysteem van nu ‘Sharing ideas, enriching your cultural heritage’ http://picturae.com/nl/memorix-archieven 3 Ontwikkeld in samenwerking met de archiefwereld 3 Compleet en volledig web based 3 Gebaseerd op archiefstandaarden 3 Koppeling met het E-depot 3 Geïntegreerd met Memorix Maior Memorix Archieven CIB Centraal InkoopBureau Dé duurzame archiefspecialist voor: • Archiefmappen • Archiefdozen • Affichemappen • Archiefcassettes • Omslagen en omslagpapier • Reparatiemiddelen • NEN 2728 kopieer- en printpapier • Schrijfwaren www.cib.nl/webshop Sinds 1937 leveren we totaaloplossingen voor de kantoor- omgeving en zijn we specialist op segmenten waaronder archiefdiensten, de lokale overheid, notarissen en advocaten. We bieden u een uitgebreid assortiment duurzame archief- materialen en schrijfbenodigdheden dat voldoet aan de Archiefregeling 2009. Deze producten zijn opgenomen in onze speciale Deelcatalogus Duurzaam archiveren en onze webshop. Onze medewerkers beschikken over ruime productkennis en adviseren u graag over duurzaam archiveren in de praktijk. CIB Centraal InkoopBureau BV Postbus 330 2700 AH Zoetermeer telefoon: 079 36 38 400 e-mail: info@cib.nl Bekijk ons volledige aanbod in onze webshop www.cib.nl/webshop of vraag onze Deelcatalogus Duurzaam archiveren aan: 079 36 38 400 20-01-14 15:30nummer 1 2015 n 7 Nieuws uit het veld Openbaarheidsdag: spannende dag voor historici Historici, onderzoekers en liefhebbers kunnen sinds 6 januari 2015 overheids- archieven uit de jaren 1939, 1964 en 1989 raadplegen. Het Nationaal Archief maakt ze openbaar omdat de geheim- houdingsplicht is vervallen. Het Nationaal Archief maakt altijd op de eerste dinsdag van het jaar nieuwe stukken openbaar. De belangstelling voor ‘open- baarheidsdag’ is dit jaar relatief groot, omdat 1939 en 1989 bepalende jaren waren voor de Europese geschiedenis. In 1939 begon de Tweede Wereldoorlog en in 1989 kwam met de val van de Berlijnse Muur een einde aan de Koude Oorlog. De stukken die zijn in te zien, komen bijna allemaal uit ministeries en de ministerraad. Ruim 95 procent van de archieven is al openbaar, maar een klein deel is omwille van het landsbelang of privacy van nog levende personen geheim gehouden. Die beperkingen vervallen nu. Over de volgende onder- werpen zijn stukken vrijgegeven: 1939 - Briefwisseling tussen koningin Wilhelmina en koning Leopold van België over de dreigende oorlog. - Kabinetsformatie die leidde tot het vijfde kabinet-Colijn. 1964 - Huwelijk van prinses Irene met Carlos Hugo van Bourbon-Parma. Ze trouwde hem zonder toestemming van de Staten-Generaal. - Overgang van Irene tot de katholieke kerk. 1989 - Val van de Berlijnse Muur. Het is bekend dat toenmalig premier Lubbers bedenkingen had bij de Duitse hereniging. - Vrijlating van de ‘twee van Breda’, die een levenslange celstraf uitzaten voor oorlogsmisdaden. Bron: www.nos.nl, www.gahetna.nl Gezocht: bestuursleden Het KVAN-bestuur is op zoek naar twee nieuwe bestuursleden. Gezien de huidige samenstelling van het bestuur en ontstane vacatures gaat de voorkeur uit naar een inspecteur. Belangstellenden kunnen hun interesse voor 1 maart aanstaande kenbaar maken via bureau@kvan.nl. Teeven: CBP mag in meer gevallen boetes opleggen Het College bescherming persoons- gegevens CBP mag straks in meer gevallen een bestuurlijke boete opleggen aan overtreders van privacyregels. De nieuwe bevoegdheid versterkt het toezicht op de naleving en toepassing van wetten die het gebruik van persoonsgegevens regelen. Hierdoor kan het CBP effectiever optreden tegen overheidsinstanties en bedrijven die onzorgvuldig omgaan met gegevens van burgers. Dit blijkt uit een wetswijziging van staatssecretaris Teeven (Veiligheid en Justitie) die mede namens minister Plasterk (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) naar de Tweede Kamer is gestuurd. De maatregel vloeit voort uit het regeerakkoord en beoogt de bescherming van persoonsgegevens te verbeteren. Het CBP mag nu alleen een bestuurlijke boete opleggen bij een overtreding van een administratief voorschrift, bijvoor- beeld de verplichting om de verwerking van persoonsgegevens te melden. Straks kan dat ook bij schending van meer algemene verplichtingen die de wet stelt aan gebruik en verwerking van persoonsgegevens. Bijvoorbeeld als persoonsgegevens niet op een behoor- lijke en zorgvuldige manier zijn verwerkt of langer worden bewaard dan nood- zakelijk is, maar ook als de beveiliging niet deugt, het beheer van persoons- gegevens slecht is georganiseerd of gevoelige informatie over burgers zoals hun politieke voorkeur of levensover- tuiging is misbruikt. Tot slot krijgt het CBP een nieuwe naam: Autoriteit persoonsgegevens. Die sluit meer aan bij Europese ontwikkelingen, in het bijzonder de nieuwe algemene verordening gegevensbescherming van de Europese Unie die in de loop van het volgend jaar wordt verwacht. Bron: www.rijksoverheid.nl Wie schrijft er nog met een pen? Finse kinderen hoeven niet meer te leren schrijven met een pen. Ze krijgen typeles, daar hebben ze meer aan. Wie in het leven toch nog een keer een formulier met de hand moet invullen, krast maar blokletters. De pen is stervende. Het is achterhaald om kinderen jaren- lang te laten zwoegen op mooie aan- eengeschreven letters, stellen de Finnen. Een derde van de jongens krijgt het sowieso niet voor elkaar. De fijne motoriek van kinderen kan, denken de Finnen, ook worden ontwikkeld door extra tekenlessen en wat meer uren handvaardigheid. Het briefje op de koelkast is vervangen door een appje met de boodschappen. De handgeschreven sollicitatiebrief, ooit de ultieme karaktertest waar grafologen allerlei kwaliteiten van de sollicitant uit destilleerden, is verworden tot een e-mail met een cv in pdf-formaat. Briefwisseling tussen koningin Wilhelmina en koning Leopold (coll. NA).Carlsonstraat 13 8263 CA Kampen M & R ARCHIEFBEHEER EN OPSLAG Archiefopslag, beheer, bewerking, selectie en schoning van archieven Document scanning en microfilm Professionals van huis uit Archiefinrichtingen en bewaarplaatsen volledig conform de archiefwet. Scanning on demand Digitale dienstverlening en oplevering. Meestal sneller dan u naar uw archief kunt lopen. Voor meer informatie: M & R archiefbeheer en opslag bv Postbus 360 8260 AJ Kampen 038-3326918 info@mr.nl www.mr.nl M & R archiefbeheer en opslag alsmede M & R archiefbewerking en selectie zijn zusterbedrijven van M & R micro-imaging bv te Kampen Breng uw archief tot leven t +31 (0)346 58 68 00 alM.sales@axiell.com www.axiell-alm.com AXIELL ALM Netherlands BV Postbus 1436, 3600 BK Maarssen nederland AXIELL ALM is de leidinggevende leverancier van collectie management systemen, online-publicatie en mobiele-oplossingen. eén van axiell’s producten is adlib archief: een professioneel software pakket voor het beheer van historische, bedrijfs- en overheidsarchieven. Adlib archief voldoet aan alle gangbare standaarden. een krachtige thesaurus, koppeling met digitale media en andere externe bestanden behoren tot de standaard functionaliteit. Met adlib archief legt u het verleden vast voor de toekomst! Meer dan 2600 klanten gebruiken onze software wereldwijd, van kleine (privé) collecties tot nationale archieven.Nieuws uit het veld nummer 1 2015 n 9 De schoolagenda? Allang gedigitaliseerd. Op de Steve JobsSchool ‘De Ontplooiing’ in Amsterdam mogen ouders het zeggen of hun kinderen met een pen leren schrijven. ‘Standaard doen we alleen blokletters en dat kiezen de meeste ouders’, aldus Maurice de Hond van de iPad-school. ‘De Onderwijsinspectie laat scholen vrij in het aanleren van de schrijfvaardigheden, als de kinderen maar met een pen overweg kunnen’, laat het ministerie van Onderwijs weten. Alleen blokletters mag dus ook. De PO-raad, de koepelorganisatie voor basisscholen, begrijpt de Finnen. ‘We moeten leerlingen alles meegeven voor de toekomst, 21e-eeuwse vaardigheden bijbrengen en ze niet leren hoe het 50 jaar geleden was’, zegt woordvoerder Harm van Gerven. De Hond heeft niet eens een pen op zak. ‘Ik schrijf alleen nog wanneer ik als scheidsrechter een gele kaart uitdeel en het rugnummer noteer.’ De dood van de pen is volgens hem helemaal niet erg: ‘We moeten niet naar onze kinderen kijken vanuit onze eigen romantiek en nostalgie.’ Onderzoekster Jolien Francken van de Radboud Universiteit in Nijmegen bekeek wetenschappelijke studies naar het effect van leren schrijven met pen of toetsenbord op de leesvaardigheid. Volgens haar lijkt het erop dat mensen die met de hand leren schrijven ook gemakkelijker lezen doordat ze de letters eerder herkennen. ‘Maar het is niet bewezen dat kinderen die met een toetsenbord leerden schrijven, slechter lezen. Echt kwalitatief goed onderzoek is er niet.’ Bron: www.ad.nl Kadaster presenteert 3D-kaart van Nederland Tijdens het ECP-jaarcongres is de ont- wikkeling van de 3D-kaart van Nederland gepresenteerd. De 3D-kaart is op 20 november gepresenteerd met behulp van de 3D-bril Oculus Rift, in aanwezig- heid van minister Kamp van Economische Zaken. De 3D-kaart is landelijk dekkend, schaal 1:10.000. In een 3D-kaart kun je weergeven wat zich onder, op én boven de grond bevindt. Hierdoor ontstaat een beter inzicht in de openbare ruimte. Met 3D-kaarten is het daarbij gemakkelijker om het effect van bepaalde beleids- keuzes te verbeelden en voorspellen. Wat is bijvoorbeeld het effect van een windturbine van 90 meter hoog op het landschap en op de leefbaarheid in de directe omgeving? Hoeveel mensen hebben last van de slagschaduw? Tot waar reikt het geluid? Overheden kunnen zo besluitvorming eenvoudiger bespreken met burgers. Actuele 3D informatie van de leefomgeving is ook noodzakelijk om nieuwe ruimtelijke plannen te maken. Denk aan verstedelij- king, landbouw en mobiliteit. Overheid, wetenschap en bedrijfsleven kunnen 3D-activiteiten in de toekomst nog beter op elkaar afstemmen om altijd actuele data beschikbaar te hebben. Om deze samenwerking de komende jaren vorm te geven, hebben inmiddels meer dan 65 personen vanuit verschillende disciplines het manifest ‘Doorbraak 3D’ ondertekend. Dit manifest is ook gepresenteerd aan minister Kamp. De 3D-kaart van Nederland wordt op termijn als open data beschikbaar gesteld voor gebruik via het webportaal PDOK (Publieke Dienstverlening op de Kaart). Daar is nu al het demogebied van de omgeving Valkenburg te down- loaden. Bedrijven en overheden die andere 3D-kaartbestanden nodig hebben, kunnen deze rechtstreeks bij het Kadaster bestellen via het contact- formulier 3D-kaarten. Op basis van feedback van gebruikers zal het Kadaster de 3D-kaart van Nederland verder ontwikkelen. Bron: www.informatieprofessional.nl ICT-faalrapport van alle kanten aangevallen Medio oktober 2014 werd het eindrapport van de kamercommissie ICT gepresen- teerd. In totaal 34 aanbevelingen, bedoeld om een einde te maken aan de miljarden euro’s verspillende ICT-projecten van de overheid. De belangrijkste aan- beveling is het Bureau ICT-Toetsing (BIT), maar juist hier is nu gesteggel over. Het BIT kan beschouwd worden als de sluis waar alle nieuwe projecten van boven de 5 miljoen euro doorheen gaan. Een toetsingsbureau dat dus ook onrealistische plannen kan bijsturen of zelfs in een vroeg stadium stopzetten, zo De pen is stervende. De iPad-scholen lopen voorop in digitalisering van het onderwijs (foto Jim Cianca, Wikimedia Commons). De 3D-kaart van Nederland is te bekijken met de Oculus Rift.Next >