archievenblad sinds 1892 jaargang 118 2014 9 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland1 Wensbeeld Zelfbeeld Extern beeld “Kijk, een kast kun je overal kopen. Het gaat er om hoe een bedrijf omgaat met onverwachte zaken.” Fieneke van Bemmel - ‘t Hoen Hoofd Facilitair Beheer Utrechts Archief Lees het verhaal van Fieneke op www.bruynzeel-storage.com37 ‘Ontdekken is niet alleen het vinden, maar ook het zoeken.’ In gesprek met Christian van der Ven Het begon ooit met een dinosaurusencyclopedie. Toen al bleek zijn aanleg voor ordenen en beschrijven. In combinatie met interesse voor computers ontwikkelde Christian van der Ven zich tot digitale archief- pionier. Hij nam het initiatief tot Archief 2.0, maar draagt nu na zeven jaar het stokje over. ‘Het lijkt bijna een soort van einde, maar voor mijn gevoel sta ik pas aan de grens van wat begint.’ Caroline Leistra ■ Burgerlijke Stand 14 ‘We moeten de ideeën van Nederlandse archivarissen exporteren naar het buitenland.’ In gesprek met Fiorella Foscarini Fiorella Foscarini is na de zomervakantie begonnen als universitair docent Archief- wetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Fiorella is de opvolger van Charles Jeurgens, die begin dit jaar de UvA verliet om bij het Nationaal Archief hoofd onderzoek te worden. Theo Thomassen stelt zijn nieuwe collega met dit interview aan de lezers van het Archievenblad voor. Theo Thomassen ■ Inhoud 22 Archivarissen en biblio- thecarissen in het stripverhaal Een bibliotheek of archief is niet de favoriete plaats voor een scenarist of striptekenaar om er avonturen te laten plaatsvinden. Als dat wel gebeurt voeren stereotypen en clichés de boven- toon: stof dat neerdwarrelt op boeken en lezers, en een wereldvreemde archivaris met obligate stofjas. Na een afgesloten loopbaan als bibliothecaris ging Jozef Peeters op zoek naar het beeld van bibliotheken en bibliothecarissen in de wereld van het boek. Jozef Peeters ■ nummer 9 2014 n 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 10 Archiefinstellingen profileren zich. Resultaten van een positioneringsonderzoek, Bastiaan Vinkenburg en Daniële Streep 14 ‘We moeten de ideeën van Nederlandse archivarissen exporteren naar het buitenland.’ In gesprek met Fiorella Foscarini, Theo Thomassen 19 Leren en delen. Community of Practice ICT-opdrachtgeverschap, Tine van Nierop 20 Meer dan de som der delen. De opleiding Archiefassistent, Marieke de Haan 22 Archivarissen en bibliothecarissen in het stripverhaal, Jozef Peeters 27 Niets nieuws onder de zon, Niels van Driel 28 Column 31 KVAN Nieuws 33 Uitgelezen 35 Agenda 37 Burgerlijke Stand: ‘Ontdekken is niet alleen het vinden, maar ook het zoeken.’ In gesprek met Christian van der Ven, Caroline Leistra 10 Archiefinstellingen profileren zich. Resultaten van een positioneringsonderzoek Duurzaamheidscentrum, schatbewaarder, digidienst- verlener, gratis museum: diverse manieren waarop mensen naar archief- instellingen kijken. Archief- instellingen kunnen zich onderscheiden met een eigen profiel dat de toegevoegde waarde voor opdrachtgevers toont. In opdracht van Archief 2020 en BRAIN heeft Berenschot een positionerings- model ontwikkeld. Bastiaan Vinkenburg en Daniële Streep ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Dick Deuzeman, Joris van Dieren- donck (eindredacteur), Ton Dijksterhuis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, René Spork (hoofdredacteur), Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Nico Vriend, Ruud Yap. Vaste medewerkers Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Sandy Marijnissen, Theo Thomassen, Peter Vlot. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 76,50 Buitenland € 88,50 Losse nummers € 7,80 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin december 2014. 4 n 2014 nummer 9 Van de redactie De naakte waarheid Van tijd tot tijd worden archivarissen van hogerhand lastig gevallen met het begrip ‘cultureel ondernemerschap’, of ze beginnen er – met veel gevoel voor wat er leeft – zelf over. Een ‘cultureel ondernemer’ is – aldus een gangbare definitie – een producent van kunst die hiervoor zoveel mogelijk betalend publiek probeert te interesseren en tegelijkertijd streeft naar een sluitende exploitatie. Als je de Nachtwacht aan de muur hebt hangen, hoef je je waarschijnlijk geen zorgen te maken. Indien je de exploitatie rond moet krijgen uit de bestelling van kopieën van archiefstukken, ligt depressiviteit op de loer. Natuurlijk zijn er ook vrolijkerts als ik die ‘cultureel ondernemerschap’ opvatten als samenwerking met andere (erfgoed)instellingen in de stad. Samen presteer je meer dan alleen, maar een sluitende begroting levert het nog steeds niet op. Het is wel efficiënt, zeker in termen van publieksbereik. Gekscherend heb ik weleens geroepen: ‘Moeten we dan T-shirts, mokken en tasjes gaan verkopen?’ Inmiddels is het lachen mij vergaan. Ja dat hadden we moeten doen, maar we zijn er te laat mee. De naakte waarheid is dat webwinkel Ikadoos al jaren een ruim aanbod T-shirts, hoodies, mokken, tassen en buttons verkoopt. Het centrale thema: The Naked Archivist. Een kleine greep uit het aanbod: ‘Why get a Canvas Tote Bag Naked Archivist? Are you one of those that can’t leave home without 50 ‘essential items’ that just won’t fit into your pockets? Plenty of room for all your necessities and more. Or simply let it speak your mind! Due to its sturdy fabric it also makes a great shopping bag, which lasts and saves the environment.’ ‘The V-Neck T-Shirt Naked Archivist is our old-school favorite with a v-neck. Perfect for use in sports where you are bound to sweat and need wide range of movement. Short sleeves to let cool air in on those hot and sunny days. Also great for every day use and to show everyone your love for Archivist.’ ‘Women Hoodie Ask Me About Archivist is the all-time ultimate in comfort with its classic, relaxed fit. On the surface rich cotton with Ask Me About Archivist, inside flannel for the softest sensation. Medium to heavy weight ensuring warmth and makes it great, weather as a throw-over in rainy and windy weather or to protect against the snow and ice in the winter.’ En oh ja, er is inderdaad een tasje met het opschrift: ‘Archivists make it last longer.’ Wat moet ik nu nog zeggen… Tel uit je winst! n René Spork n hoofdredacteur@archievenblad.nl Noten 1 ■ Het complete aanbod is te bekijken op: http://www.idakoos.com/naked-archivist,457798. nummer 9 2014 n 5 De archiefervaring van Maartje van de Kamp Als pas afgestudeerd historica had ik in 2008 geen grote verwachtingen van mijn carrière. De kans dat ik me na mijn studie inhoudelijk nog met geschiedenis zou kunnen bezighouden, schatte ik op ongeveer nul. Zeker nadat ik had besloten geen lesbevoegdheid te halen. Gelukkig voor mij had ik het bij het verkeerde eind. Via Project Wegwerken Archiefachterstanden en een korte loopbaan als DIV’er kwam ik nog geen jaar na mijn afstuderen bij de afdeling Dienstverlening van het Nationaal Archief terecht. Nooit had ik kunnen vermoeden dat er zo’n leuke baan bestond: mensen helpen met historisch onderzoek. Het mooiste aan het werk was het persoonlijk contact. Met onderzoekers die zich jarenlang met kleine en grote onderwerpen uit de Nederlandse geschiedenis bezighielden en met mensen die op zoek waren naar hun eigen geschiedenis. Uithuisplaatsingen, adopties, ouders die fout waren in de oorlog, mensen die niet wisten wie hun vader was, alles kwam voorbij. Te mogen helpen bij de beantwoording van zulke vragen, heb ik altijd erg bijzonder gevonden. Maar tijdens het helpen van bezoekers kreeg ik ook steeds meer belangstelling In India was rond het jaar 1000 al ontdekt dat wie van de pokken genas, er levenslang tegen bestand was. Dat was het begin van de zogenaamde variolatie, opzettelijke besmetting met pokken. Wie het onderging werd er ziek van, maar had een grotere overlevingskans dan degene die de pokken onverwacht opliep. De methode kwam in de achttiende eeuw naar Europa en werd in 1770 ondergaan door Willem. Hij was ruim twee weken ziek en documenteerde nauwgezet hoe zich voelde, wat hij at, hoe hij sliep en hoe zijn stoelgang functioneerde. En: hoe hij uiteindelijk genas. In de periode 1773 tot 1793 waren zijn zeven kinderen aan de beurt. Willems verslagen van doorwaakte nachten, huilende kindjes en de maaltijden die ze nuttigden, geven een prachtig inkijkje in het gezinsleven van de achttiende eeuw. Door zijn wetenschappelijke observaties over de ontwikkeling van hun pokjes, lezen we de bezorgdheid en liefde voor zijn kinderen. En het loopt nog goed af ook, want alle kinderen overleefden hun inenting. Ik had dit stuk aangevraagd vanwege de puddingrecepten die erin te vinden zijn, maar werd helemaal meegesleept in Willems relaas en de geschiedenis van de pokken. De pudding was niet zo lekker, maar dit verhaal vergeet ik nooit meer. ■ Maartje van de Kamp n historica, archivaris in opleiding en enthousiast archiefkok. Trek gekregen? www.archiefkok.nl. voor andere aspecten van het archiefwerk. Daarom ben ik vorig jaar Archiefweten- schappen gaan studeren en ben ik binnen het Nationaal Archief van baan veranderd. Nu houd ik me dagelijks bezig met openbaarheid. Een interessant thema nu er steeds recentere archieven worden overgebracht. We willen allemaal dat de overheid transparant is, maar ook dat onze persoonlijke gegevens worden beschermd. Die nieuwe baan betekent wel dat ik niet meer dagelijks met mijn neus in het oude papier zit. En dat vond de historicus in mij zo jammer dat ik in mijn vrije tijd onder- zoek ben gaan doen. Als zelf benoemd ‘archiefkok’ speur ik in de collectie van het Nationaal Archief, en sinds kort ook in de collecties van andere archiefinstellingen, naar kookboeken en recepten. Wat ik vind wordt gefotografeerd, geïndexeerd (daar is de archivaris weer) en uitgeprobeerd. Over mijn bevindingen tijdens het koken houd ik een blog bij. Daarop schrijf ik niet alleen hoe lastig het nu weer was (meestal erg lastig) en hoe het smaakte (gelukkig vaak lekker) maar ook over de geschiedenis van het gerecht, van een ingrediënt of over de schrijver van het kookboek. Te weten wie het recept heeft geschreven en bij wie het gerecht op tafel stond, geeft een extra dimensie aan het proeven van het eindresultaat. Een archiefstuk waarbij dat extra goed duidelijk werd, is te vinden in het archief van de familie Teding van Berkhout. Hierin bevindt zich namelijk het dagboek dat Willem Teding van Berkhout bijhield toen hij zelf, en later zijn kinderen, werden ingeënt tegen de pokken. Deze ziekte maakte in vroeger eeuwen veel slachtof- fers maar is dankzij wereldwijde vaccinatie nu uitgeroeid. Maartje van de Kamp: ‘Als zelfbenoemd archiefkok speur ik naar kookboeken en recepten.’ Archief Teding van Berkhout (coll. Nationaal Archief). Het gebruiksvriendelijke archiefbeheersysteem van nu ‘Sharing ideas, enriching your cultural heritage’ http://picturae.com/nl/memorix-archieven 3 Ontwikkeld in samenwerking met de archiefwereld 3 Compleet en volledig web based 3 Gebaseerd op archiefstandaarden 3 Koppeling met het E-depot 3 Geïntegreerd met Memorix Maior Memorix Archievennummer 9 2014 n 7 Nieuws uit het veld App Oorlogs- monumenten Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft, samen met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, de gratis app ‘Oorlogsmonumenten in Beeld’ ontwikkeld. De app is ontwikkeld in het kader van 70 jaar bevrijding. Op basis van gps kun je zien welke van de 3500 Nederlandse oorlogsmonumenten er in de buurt zijn. Via een kaart kun je ze bekijken, en door erop te klikken komt meer informatie beschikbaar: tekst, foto’s en waar mogelijk ook historische filmbeelden, bijvoorbeeld uit het Polygoonjournaal. Op de app en de gerelateerde inter- actieve site Tweedewereldoorlog.nl/ 70jaarbevrijding wordt met tekst en historische beelden het verloop van de bevrijding weergegeven. De komende maanden wordt de informatie verder aangevuld aan de hand van de bevrijdingsroute, die begint in het Limburgse Mesch en eindigt in Nederlands- Indië. Daarnaast wordt getoond welke evenementen er in het kader van het lustrumjaar worden georganiseerd. Oorlogsmonumenten in Beeld is gratis te downloaden in de App Store en in Google Play. Bron: www.4en5mei.nl In memoriam Kees de Kruijter (1941-2014) Dinsdag 30 september bereikte ons het nieuws dat onze oud-collega Kees de Kruijter is overleden. Kees was al enige tijd ziek, maar het overlijden kwam toch onverwacht. Het archiefwezen en geschiedenis waren grote passies van Kees. Als archivaris en ambtelijk secretaris was hij werkzaam bij de generale synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Maar ook na zijn pensionering bleef het archiveren hem boeien. Bij het Regionaal Historisch Centrum Vecht en Venen heeft hij diverse kerkelijke archieven en de gemeentearchieven van Loenen en Maarssen geïnventariseerd. Tot kort voor zijn overlijden werkte hij in Utrecht nog aan het archief van de PKN. Het archief was ook dikwijls zijn bron voor onderzoek. Als lid van de redactie van de Vechtkroniek, het tijdschrift van de Historische Kring van Loenen, publiceerde hij verschil- lende artikelen. Met Willem Mooij schreef hij in 2008 een boek over de Luchtwachtpost in het dorp Loenen. In mei 2014 presenteerde hij in Goes zijn nieuwe boek Zoeker naar waarheid en zekerheid. Dominee D.P.M. Huet (1827-1895) als opwekkingsprediker en ‘christen- spiritist’. Het zijn slechts enkele voorbeelden uit het actieve leven van Kees. Wij kennen Kees als een zeer aimabel man. Iemand bij wie je altijd terecht kon voor vragen, of het nu over het archief, de geschiedenis van Loenen of iets persoonlijks ging. Na het Maarssen-project zagen wij hem minder vaak. Gelukkig kwam hij geregeld zijn vrouw en onze collega Wilma ophalen, en dan was er altijd nog tijd voor een grapje en een praatje. Wij zullen Kees missen en wensen zijn vrouw Wilma, zijn kinderen en verdere familie heel veel sterkte met de leegte die dit verlies in hun leven nalaat. n Ellen Drees, RHC Vecht en Venen Nieuws uit het veld 8 n 2014 nummer 9 Nederlanders bereiken. De publicaties uit de Franse Tijd zijn gescand en nu digitaal beschikbaar gesteld. U kunt deze doorzoeken in de digitale database van het Gemeente- archief Barneveld: www.barneveld.nl/gemeentearchief Geen informatie delen? Kwart miljoen dollar boete Yahoo dreigde in 2008 van de Amerikaanse overheid een boete te krijgen van 250.000 dollar (ruim 193.000 euro) per dag. Yahoo wilde niet meewerken aan verzoeken van de overheid voor informatie over het internetgedrag van zijn gebruikers. Dat blijkt uit documenten die Yahoo heeft gepubliceerd met betrekking tot de zaak. Yahoo had bezwaar gemaakt tegen het geven van informatie over zijn gebruikers aan de Amerikaanse inlichtingendienst NSA, waarna de overheid met de boete dreigde. Yahoo stapte naar de rechter maar die oordeelde dat Yahoo moest meewerken met de NSA. Daarna ging het bedrijf toch overstag. De rechtbank staat nu wel toe dat Yahoo een groot aantal documenten publiceert over de zaak. Bron: www.elsevier.nl Publicaties Franse Tijd digitaal beschikbaar In het Gemeentearchief Barneveld ligt een bijzondere en voor Nederland unieke collectie van ruim duizend publicaties uit de Franse Tijd (1795-1813). Deze publicaties waren dé manier van de landelijke en provinciale overheid om wet- en regelgeving bekend te maken aan het Nederlandse volk. Maar ook de geboorte van een prins (zoon van Napoleon Bonaparte) werd hiermee aangekondigd. Gedurende de Franse Tijd veranderde er veel in bestuurlijk Nederland: de scheiding van kerk en staat werd in 1795 van kracht, er kwam een grondwet in 1798, en de Burgerlijke Stand werd ingevoerd in 1811. Er kwam een dienstplicht in de vorm van de Nationale Militie, want Napoleon had mannen nodig voor zijn legers waarmee hij heel Europa wilde veroveren. De grote vellen papier waarop de veranderingen bekend werden gemaakt, werden in het hele land verspreid en gepubliceerd door ze bijvoorbeeld aan kerkdeuren vast te spijkeren. Radio, televisie en internet bestonden nog niet, op deze manier kon de overheid alle De ‘sprekende kaart’ over de grens De Nederlandse Dialectenbank is uitgebreid met in het buitenland gemaakte opnames. Sinds de jaren vijftig maken onderzoekers van het Meertens Instituut geluids- opnames waarbij de dialectsprekers vrijuit spreken over uiteenlopende onderwerpen. De dialecten binnen Nederland zijn te vinden via de Neder- landse Dialectenbank. De ‘sprekende kaart’ is onderdeel van de Nederlandse Dialectenbank en recent zijn in het buitenland gemaakte opnames toe- gevoegd aan deze kaart. Binnen Europa gaat het met name om immigranten woonachtig in Vlaanderen en Noord-Frankrijk; buiten Europa komen dialectsprekers uit Brazilië, Zuid-Afrika en de Verenigde Staten aan het woord. Bron: www.meertens.knaw.nlNieuws uit het veld nummer 9 2014 n 9 Lezerspost Queering the Collections Archivarissen zouden actief op zoek moeten gaan naar archieven die seksuele en gender diversiteit zicht- baar maken, vindt Lonneke van den Hoonaard, directeur Internationaal Homo/Lesbisch Informatiecentrum en Archief (IHLIA). Een pleidooi. Van den Hoonaard: ‘Bibliotheken en archieven zijn van en voor iedereen. We maken allen deel uit van ons erfgoed, maar kan iedereen zich ook terugvinden in de archieven? Op dit moment is dat niet het geval. Zonder twijfel bevatten de collecties in Nederland erfgoed dat iets vertelt over mensen die wij nu lesbisch, homo, bi of transgender (LHBT) zouden noemen. Vanwege het taboe werd dat weggelaten wanneer iemands werk of verzameling in een collectie belandde. Het is onzichtbaar en dus bestaat het niet. Juist omdat er zo weinig bewaard en gedocu- menteerd is, is het van groot belang om het erfgoed dat er wel is te identificeren, vindbaar te maken en actief te verzamelen. Kortom: de collectie te ‘queeren’. Op school, in de sportzaal, in het verzorgingstehuis en in traditionele gemeenschappen krijgen veel LHBT’s nog te maken met vooroordelen en uitsluiting. Het zelfmoordcijfer onder jeugdige LHBT’s is significant hoger dan onder controlegroepen. Het is daarom belangrijk het onderwerp ook in de geschiedenis zichtbaar te maken. Het geheugen van Nederland betekent ook de geschiedenis van alle inwoners laten zien. In het buitenland is men al enige tijd bezig met het ‘queeren’ van collecties. In Nederland hebben slechts enkele archieven en musea bewust en consistent aandacht voor ‘queer’ erfgoed. In april 2014 organiseerde de Reinwardt Academie als eerste een Erfgoedarena over ‘Queering the Collections’. In oktober dit jaar vindt een workshop over dat onderwerp plaats tijdens het Nationale Museum- congres. In maart 2015 organiseren het Amsterdam Museum, IHLIA en de Reinwardt Academie een symposium over dat onderwerp voor de Nederlandse erfgoedwereld. Het doel van dat symposium is om afspraken te maken over samenwer- king bij het ontsluiten en actief gaan verzamelen van queer erfgoed, zodat dit structureel een zichtbare plek krijgt in de collecties van Neder- landse erfgoedinstellingen.’ Info: www.ihlia.nl/Queering Lonneke van den Hoonaard (foto Réka Szentirmay, The Momentologist). Digitale erfenis In Nederland mag er momenteel dan geen oorlog zijn, onsterfelijk is niemand. Wie zorgt er voor je huis- dieren als je iets overkomt? Welke nummers moeten er gespeeld worden op je begrafenis? Wat gebeurt met je persoonlijke eigendommen? Met de app Just in Case wordt je digitale erfenis netjes vastgelegd. De informatie die je zo stukje bij beetje invult wordt opgeslagen in de cloud- dienst Dropbox, maar het is de bedoeling dat je op termijn uit verschillende diensten kunt kiezen. Daarnaast kun je drie vertrouwelingen aanwijzen. Alleen zij kunnen je informatie opvragen, maar enkel als minstens twee van hen bevestigen dat je bent overleden. Omdat het om nogal persoonlijke informatie gaat wil je natuurlijk niet alleen je vertrouwelingen kunnen vertrouwen, maar ook de app zelf. Ontwikkelaar Appsuperb belooft dat gegevens nooit aan derde partijen zullen worden verkocht. Goed om te weten: de afhandeling verloopt niet via de app zelf, maar via mail en internet. De app is vooralsnog alleen bedoeld als hulpmiddel, maar op termijn hoopt Appsuperb ook te kunnen bewerkstelligen dat de informatie juridisch een bindende status heeft. De app Just in Case is gratis te down- loaden in de App Store. Bron: www.volkskrant.nlNext >