archievenblad sinds 1892 jaargang 118 2014 7 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“In drie dagen was het klaar” Hennie van der Laan en Roel Zuiderveld, DIV-coördinator en archiefspecialist van het archief van de gemeente Achtkarspelen in Buitenpost. www.bruynzeel-storage.com48 ‘Actuele ontwikkelingen zijn soms beter te begrijpen door kennis van het verleden.’ In gesprek met Dick Kaajan Van de KNVB-archieven tot de Akte van Abdicatie: in veertig jaar tijd heeft Dick Kaajan de meest bijzondere archief- stukken door zijn handen zien gaan. Het heeft zijn blikveld verruimd: ‘Door archieven kijk je anders naar het nieuws, begrijp je maatschappelijke ontwikkelingen beter.’ Floortje Tuinstra ■ Burgerlijke Stand 16 Papieren erfgoed Nederlandse slavernij en slavenhandel behouden. Een verkenning van Metamorfoze met een nieuwe aanpak In 2015 gaat Metamorfoze over op een 100% financiering van conservering en digitali- sering van voor Nederlandse geschie denis en cultuur waarde- volle archieven en collecties. De jaren 2013 en 2014 markeren het begin van het werken in een nieuwe aanpak. Als pilot is het thema Slavernij en slavenhandel opgezet, verder uitgewerkt door het Nationaal Archief in samen- werking met het Bureau Metamorfoze. Erik van der Doe ■ Inhoud 28 Archiefgeschiedenis: wat, waarom, hoe, wie? Waarom archiefgeschiedenis? Voor een wetenschapper geldt vooral: bevrediging van weten- schappelijke nieuwsgierigheid. Charles Jeurgens gebruikt als argument ten gunste van de historische archivistiek dat deze een gemeenschappelijk onder- zoeksveld is dat historici en archivarissen (weer) bij elkaar brengt. Dat is waar, maar de praktiserende archivaris zal toch meer willen horen. Eric Ketelaar ■ nummer 7 2014 n 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 10 ‘We need to join forces.’ Luciano Floridi over archieven in de infosphere, Frans Smit, Arnoud Glaudemans en Rienk Jonker 16 Papieren erfgoed Nederlandse slavernij en slavenhandel behouden. Een verkenning van Metamorfoze met een nieuwe aanpak, Erik van der Doe 22 Wat doet het NIOD in Rwanda? Een vraaggesprek met archivaris Petra Links, René Spork 26 Archieven zouden het vastleggen van de geschiedenis aan professionals over moeten laten, Maria Hermes 27 Vrijwillige fotografen aan de slag voor het Stadsarchief Rotterdam, Jantje Steenhuis 28 Archiefgeschiedenis: wat, waarom, hoe, wie?, Eric Ketelaar 33 Big Archives en Big Archivists? Over de toekomst van het archiefwezen, Fred van Kan 36 KVAN-dagen 2014: Big Data, Big Archives, Big Archivists, Redactie Archievenblad 42 Column 43 KVAN Nieuws 45 KVAN Nieuws | SNAAI Lab 46 Uitgelezen 47 Agenda 48 Burgerlijke Stand: ‘Actuele ontwikkelingen zijn soms beter te begrijpen door kennis van het verleden.’ In gesprek met Dick Kaajan, Floortje Tuinstra 10 ‘We need to join forces.’ Luciano Floridi over archieven in de infosphere Tijdens de KVAN-dagen in Assen kregen we de gelegen- heid om Luciano Floridi, een van de keynote speakers, een interview af te nemen. Wat een kort vraaggesprek zou zijn, werd uiteindelijk een marathon interview van bijna tweeënhalf uur. Een inspire rend gesprek waarin onder werpen als the Right to be Forgotten, informatie-ethiek en de plaats van archieven in de digitale infosphere de revue passeerden. Frans Smit, Arnoud Glaude- mans en Rienk Jonker ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Dick Deuzeman, Joris van Dieren- donck (eindredacteur), Ton Dijksterhuis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, René Spork (hoofdredacteur), Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Nico Vriend, Ruud Yap. Vaste medewerkers Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Sandy Marijnissen, Theo Thomassen, Peter Vlot. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 76,50 Buitenland € 88,50 Losse nummers € 7,80 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin oktober 2014. 4 n 2014 nummer 7 Van de redactie Mislukt Citaat van de maand In mijn tijd, ik zeg niet welke tijd, kocht je als je naar muziek wilde luisteren een grammofoonplaat. Als je muziek wilde uitbrengen, dan zocht je een platenmaatschappij en -producent. Had je geen of onvol- doende talent, dan kwam je daarvoor niet in aanmerking. Je sleepte je tevergeefs van de ene talentenjacht naar de andere. Zingen, schrijven, schilderen, boetseren, toneelspelen, filmen en fotograferen: iedereen mocht het proberen. Talent ontkiemde voorspoedig, als sneeuwklokjes in een vroege voorjaars- tuin, of pas na jaren. De mislukking werd onverbiddelijk gesmoord en leidde een verborgen bestaan, verstopt achter de zwijgzame blik van terneerge- slagen kantoorbedienden, ambtenaren, onderwijzers, huisvrouwen enzovoort. Dat was natuurlijk niet eerlijk. Iedereen heeft toch talent, iedereen mag zich toch uiten, iedereen is toch creatief? Met de lancering van het world wide web werd de wereld van ‘iedereen’. Iedereen plaatst tegenwoordig ongehinderd zelfgemaakte clips van al dan niet nagezongen of zelf gecomponeerde liedjes op YouTube. Iedereen plaatst zijn of haar foto’s op sociale media als Facebook, Instagram en Flickr. Iedereen kan blogs schrijven, reacties plaatsen enzovoort. Iedereen heeft talent, ook al is dat vaak het talent om te mislukken. Maar als de mislukking zo belachelijk is dat veel mensen het leuk vinden om ernaar te kijken/ luisteren, scoor je toch nog een hit. De mislukking is openbaar geworden. Succes was dat al. Van alle ‘kunstvormen’ is fotograferen de meest democratische. Iedereen kan het. Met behulp van een automatisch werkende digitale camera wordt het wel erg lastig om onscherpe foto’s te maken. Succes lijkt verzekerd. Het aanbod van foto’s op internet is enorm. Nieuwe mogelijkheden openen zich. Juist omdat iedereen de Eiffeltoren vanuit elke denkbare hoek fotografeert, is het mogelijk om met bepaalde applicaties eenvoudig een 3D-model te construeren. Vraag de crowd om alle molens in jouw provincie te fotograferen en een week later is de klus geklaard. Het gaat hier natuurlijk niet om kunstzinnig hoogstaande fotografie, maar om foto’s van documen- taire waarde en van voldoende kwaliteit. Vanwege de eenvoud van fotograferen en het opslaan van beelden, is fotografie een verlengstuk geworden van ons dagelijks leven. Via smartphones documenteren we met digitale beelden. Dat dient geen kunstzinnig doel, maar vormt wel dankbaar voer voor bijvoorbeeld sociologen en historici. Voor hen zijn de foto’s elementaire deeltjes die gezamenlijk het beeld van de maatschappij bepalen. In kunstzinnig opzicht zijn al deze fotografen wellicht ‘blinde’ fotografen en geen ‘zieners’ zoals Ed van der Elsken of Otto Snoek en Vincent Mentzel. Maar wat geeft het: hun foto’s dienen een ander doel. Talentvolle fotografen kunnen zich juist door het massale aanbod goed onderscheiden. In fotografenland mislukt slechts één groep: die van beroepsfotografen zonder talent. n René Spork n hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Maar de grootste dingen die ons bestaan kenmerken laten zich niet in een hoek duwen, de liefde niet, het huwelijk, het gezin, de mislukking niet, noch de dood. Zij blijven onze daden richten.’ Ferdinand Bordewijk, Nederlands schrijver (1884-1965)nummer 7 2014 n 5 De archiefervaring van Vincent Sleebe Vier jaar geleden kreeg ik een telefoontje van een oud-winkelier in het Overijsselse dorp Hellendoorn. Hij had in zijn garage nog een paar kisten met oud papier van zijn winkel staan en wilde daar vanaf. Of wij geïnteresseerd waren. In eerste instantie dacht ik dat het om een doorsnee particulier archief zou gaan: wel aardig maar niet zo heel oud en ook niet zo heel interessant. Maar toen ik een kijkje ging nemen, was ik blij verrast. Uit de kisten kwamen boeken en paperassen tevoorschijn die ruim anderhalve eeuw vanaf 1815 omspannen. In die periode ontwikkelde de zaak zich van kleermakerij tot dorpsdrogisterij en die hele geschiedenis is in het archief te volgen. Het omvat weliswaar met name financiële administratie, maar geeft een goed beeld van de manier waarop de plattelandsmiddenstand haar zaak dreef. Terwijl in het tweede kwart van de negentiende eeuw de man het beroep van kleermaker uitoefende, runde zijn vrouw een winkel in zowel koloniale waren (koffie, thee) als manufacturen. In de tweede helft van de twintigste eeuw verschoof het assortiment geleidelijk van manufacturen en kruidenierswaren naar drogisterijartikelen. Het textiele element raakte wat op de achtergrond, maar bleef in de vorm van stoffen, gordijnen en ondergoed wel aanwezig. In 1991 werd de winkel van de hand gedaan. Natuurlijk waren we geïnteresseerd! In mijn optiek vormen dit soort archieven net zulke juweeltjes als een middeleeuws gebedenboek of een zeventiende-eeuwse landkaart. Als van-huis-uit-en-af-en-toe- nog-praktiserend-sociaal-historicus weet ik dat archieven van plattelandsmidden- standers dun gezaaid zijn. Vandaar dat ik behalve een archivistieke ook een inhoudelijke interesse had in het archief. Ik heb mij in mijn geschiedkundige activiteiten steeds geïnteresseerd voor het doen en laten van ‘gewone mensen’. Ik heb daarvoor in veel archieven onderzoek gedaan. Het is steeds weer een feest om te ontdekken wat er allemaal te vinden is over individuele mensen, die toevallig juist niet hun sporen hebben nagelaten in statenresoluties, wapenboeken of kiesregisters. Als onderzoeker heb ik talloze bedeelden, belastingbetalers, daders, inwoners, kerkleden, klanten, ondernemers, pachters, slachtoffers, verenigingsleden en werknemers voorbij zien komen. Door de goede vragen te stellen, krijgen we een schitterend inzicht in de dagelijkse geschiedenis van onze familie, wijk, dorp, stad, regio en land, naast ‘het verhaal van bovenaf’. Daarom zijn het hún verhalen die mij interesseren en daarom vind ik dit archief zo aardig. ■ Vincent Sleebe ■ sociaal-historicus en sinds 2000 actief in het archiefwezen. Momenteel is hij werkzaam als relatie- beheerder en projectleider e-depot bij het Historisch Centrum Overijssel. In het archief kunnen we op de voet volgen hoe de kleermaker te werk ging. In die tijd waren de materiaalkosten vele malen hoger dan de arbeidskosten. Het was gebruikelijk dat mensen zelf hun stof meebrachten, die dan door de kleermaker werd verwerkt. De kleer- maker bracht alleen knopen, naaigaren, linten en andere accessoires in rekening. Slechts zelden verkocht hij ook de stof. Uit zijn clientèle blijkt dat de kleermaker het relatief goed deed. Hij werkte blijkbaar vooral voor de plaatselijke elite. De burgemeester, de notaris, de dominee, de dokter en de school- meester: allen lieten ze bij hem hun kleren vervaardigen. Zelfs de katholieke zielzorger bestelde bij deze protestantse middenstander een geklede jas. Blijkbaar was de Verzuiling nog niet zo ver doorgedrongen dat hij alleen bij kerkleden kocht of steeds in soutane liep. Hoewel ook een klein aantal rijkere ambachtslieden en boeren in het klantenbestand van de kleermaker voorkomen, ontbreken middengroepen en arbeiders. Die droegen afhankelijk van hun status zelfgemaakte of door anderen afgedankte kleding. Maar zelfs de sjieke klanten waren zuinig. Barones Van Heerdt liet in 1857 enkele japonnen vernauwen. Dat had wellicht te maken met voorheen gezegende omstandig- heden, want de kleermaker bekleedde voor haar in dezelfde tijd ook een wieg. Positiekleding was blijkbaar nog niet gebruikelijk. Deze zuinigheid was van alle lagen. Kleding vormde een luxeartikel en aangezien het modebeeld met name voor mannen gedurende lange tijd hetzelfde bleef, kon een kledingstuk soms tientallen jaren mee. Vincent Sleebe: ‘Door de goede vragen te stellen, krijgen we een schitterend inzicht in de dagelijkse geschiedenis van onze familie, wijk, dorp, stad, regio en land’ (foto HCO). ‘In het archief kunnen we op de voet volgen hoe de kleermaker te werk ging’ (coll. HCO).VDH media www.vdh-media.com Uw partner in archiefdigitalisering FilmAudio VIDEO • Digitaliseren : van een breed scala aan consumenten en professionele formaten • Services: o.a. reparatie, reinigen, bakken, spotten en transcoderen • Extra : o.a. normvertaling, audio-, video- en kleurcorrectienummer 7 2014 n 7 Nieuws uit het veld Het publiek als archivaris Bijna iedereen heeft op zolder een schoenendoos vol oude foto’s, brieven of dagboeken. Het platform ‘Het bewaren waard’ is dé digitale oplossing voor iedereen die op zolder een schoenendoos vol historische herinne- ringen bewaart heeft. Op www.hetbewarenwaard.nl kan de inhoud van een schoenendoos veilig bewaard en met anderen gedeeld worden. De officiële aftrap van dit project vond plaats bij Archief Eemland in Amersfoort. Een account aanmaken op www.hetbewarenwaard.nl is gratis. Deelnemers krijgen tot 1 GB de ruimte om digitaal materiaal veilig op te slaan. Geavanceerde gebruiksmogelijkheden en extra opslag worden betaald aan- geboden. Deelnemers met een betaald account kunnen ook kiezen om bronnen alleen te delen met familie en/of vrienden. Bron: www.archiefeemland.nl Duizenden historische artikelen Haarlem online Het Noord-Hollands Archief heeft de jaarverslagen en -boeken van de Historische Vereniging Haerlem op de website geplaatst. Een belangrijke bron met een schat aan historische informatie over Haarlem is zo voor iedereen beschikbaar gekomen. De Historische Vereniging Haerlem (www.haerlem.nl) bestaat al vanaf 1901; het eerste jaarverslag in gedrukte vorm verscheen in 1905. Vanaf 1929 werden er ook historische artikelen in de jaarverslagen opgenomen over uiteen- lopende Haarlemse onderwerpen, zoals personen, bedrijven, gebeurtenissen, mythen en straten. Met slechts een onderbreking tijdens de oorlogsjaren in verband met de papierschaarste, vormen de jaarverslagen en -boeken een onaf- gebroken reeks. Ze vormen daarmee een belangrijke historische bron over de stad. Tot voor kort waren de jaarboeken niet gemakkelijk doorzoekbaar. Ooit verscheen er een register, maar dat werd na 1965 niet meer bijgewerkt. Door een samen- werking tussen de Historische Vereniging Haerlem en het Noord-Hollands Archief, zijn alle jaarverslagen en -boeken, van 1905 tot en met 2012, nu volledig op woord doorzoekbaar. Ze zijn te raad- plegen via de krantenviewer op www. noord-hollandsarchief.nl. Bron: www.noord-hollandsarchief.nl Webexpositie WOI Gemeentearchief Barneveld heeft een webexpositie over de Eerste Wereld- oorlog ingericht. Aan de hand van prentbriefkaarten wordt de oorlog gevisualiseerd. Op 28 juli was het honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog echt losbarstte. Een maand eerder, op 28 juni, waren kroonprins Franz Ferdinand van Oostenrijk- Hongarije en zijn vrouw Sophie doodgeschoten in Sarajevo. Een spannende maand met veel politiek en diplomatiek verkeer in Europa kon niet verhinderen dat op 28 juli de eerste oorlogsverklaring de deur uit ging: die van Oostenrijk-Hongarije aan Servië. Wat volgde, was een sneeuwbaleffect waarin de ene na de andere oorlogs- verklaring werd gedaan. Door de verschillende bondgenootschappen in Europa werd het gehele continent meegesleurd in een oorlog die uiteinde- lijk vier jaar duurde, een continent verwoestte en miljoenen slachtoffers eiste. In het Gemeentearchief Barneveld is een grote verzameling prentbriefkaarten bijeengebracht onder de naam Atlas Thierens. Hierin zitten ook veel kaarten uit de Eerste Wereldoorlog, voornamelijk van het westelijk front. De afbeeldingen variëren van diverse propaganda- uitingen uit de oorlog tot foto’s van verwoeste steden en dorpen in België en Frankrijk. Bron: www.barneveld.nl/gemeentearchief Bijzonder bibliotheek- stuk gevonden Bij het herpakken van bibliotheek- stukken vond het Historisch Centrum Overijssel een bijzonder stuk: ‘Brieven van twee Amerikaansche Heeren aan Den Heer Johan Derk baron van der Capellen.’ Het betreft een vertaling uit het Engels, uit 1781, waarschijnlijk door Francois Adriaan van der Kemp ( 1752-1829). De brieven behandelen de opstand van de Britse koloniën in Amerika. Ze zijn geschreven door Jonathan Trumbull (1710-1785) en William Livingston (1741-1790); gouverneurs van Connecticut en Nieuw-Jersey. Het verloop van de onafhankelijkheidsoorlog wordt verteld aan Joan Derk van der Capellen. Daarnaast bedanken de schrijvers Van der Capellen voor de steun die hij gegeven heeft aan de revolutie in Amerika. Als blijk van waardering was hij aanwezig bij de ondertekening van de eerste Amerikaanse grondwet. Bron: www.historischcentrumoverijssel.nl Het delven van een Franse loopgraaf. Kaart uit de Atlas Thierens. De brieven aan Johan Derk van der Capellen.Carlsonstraat 13 8263 CA Kampen M & R ARCHIEFBEHEER EN OPSLAG Archiefopslag, beheer, bewerking, selectie en schoning van archieven Document scanning en microfilm Professionals van huis uit Archiefinrichtingen en bewaarplaatsen volledig conform de archiefwet. Scanning on demand Digitale dienstverlening en oplevering. Meestal sneller dan u naar uw archief kunt lopen. Voor meer informatie: M & R archiefbeheer en opslag bv Postbus 360 8260 AJ Kampen 038-3326918 info@mr.nl www.mr.nl M & R archiefbeheer en opslag alsmede M & R archiefbewerking en selectie zijn zusterbedrijven van M & R micro-imaging bv te Kampennummer 7 2014 n 9 Nieuws uit het veld Nieuwe website SALHA Het Streekarchief Langstraat Heusden Altena (SALHA) heeft een nieuwe website. Het vertrouwde adres www.salha.nl heeft een metamorfose ondergaan. Vanuit één zoekingang kunnen alle archieven en collecties tegelijkertijd doorzocht worden. Naast de vertrouwde informatie, zoals akten van de Burgerlijke Stand en bouwvergunningen, zijn ook militieregisters, charters, kranten en de gehele filmcollectie beschikbaar. Bron: www.salha.nl Museum Schokland koopt collectie scheepsmodelboten Namens Museum Schokland nam burgemeester Auke van der Werff van Noordoostpolder op zondag 29 juni een cheque van 2500 euro in ontvangst. De cheque werd uitgereikt door Carola Ticheler-Snabel van Nationale Nederlanden. Het museum is maandwinnaar van de Nationale Nederlanden Facebookactie ‘Alles en iedereen verdient een mooie oude dag’. Het bedrag wordt besteed aan de overname van de collectie van scheepsmodellenbouwer Klaas Vis uit Vollenhove. Het gaat om mini-uitvoe- ringen van vaartuigen die in de loop der eeuwen actief waren op de Zuiderzee, later het IJsselmeer. Bron: ANP Pers Support RAR start ontsluiting bevolkingsregister Op donderdag 31 juli werd het startsein gegeven voor een groot vrijwilligers- project van het Regionaal Archief Rivierenland (RAR). Met behulp van vrijwilligers worden alle bevolkings- registers van de (voormalige) gemeenten die zijn opgegaan in de huidige gemeenten Geldermalsen, Neerijnen, Buren, Culemborg, Tiel en Neder-Betuwe nader ontsloten, dat wil zeggen op naam geïndexeerd. Het betreft ongeveer 650 registers van 21 gemeenten uit de periode 1820 tot 1940. Voor het project wordt gebruik- gemaakt van www.velehanden.nl, waarin soortgelijke projecten van andere archiefdiensten ook online via crowd- sourcing worden bewerkt. Enkele jaren geleden heeft het RAR alle bevolkingsregisters laten digitaliseren en sindsdien zijn ze op de website van de dienst voor iedereen te bekijken. Die 650 registers leverden ongeveer 150.000 scans op, met in totaal naar ruwe schatting 1,2 miljoen namen. Vrijwilligers gaan de namen van huis uit invoeren. Om de betrouwbaarheid van de index te maxi- maliseren, worden de namen dubbel ingevoerd, dus door twee verschillende vrijwilligers. Bij verschil tussen beide invoerders worden de data beoordeeld door een meer ervaren controleur. Bron: www.regionaalarchiefrivierenland.nl ‘De Grote Oorlog is begonnen’ In samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek presenteert Historisch Nieuwsblad een speciale krant over de Eerste Wereldoorlog. De insteek: de originele berichtgeving van honderd jaar geleden in een modern jasje. De eerste editie van de krant behandelt de periode juni-december 1914, van de moord op Franz Ferdinand tot de trek van Belgische vluchtelingen naar het noorden. Historicus Guido van Hengel selecteerde de krantenberichten en moderniseerde de tekst waar nodig: ‘Iedereen die denkt dat het begin van de Eerste Wereldoorlog als een donderslag bij heldere hemel kwam, heeft het mis. Uit de kranten uit het voorjaar van 1914 blijkt duidelijk dat de Europeanen angstige voorgevoelens koesterden. Het verklaart ook waarom al in juli werd geschreven over de ‘Grote Oorlog.’ Bron: www.kb.nl Alle mensen Per 1 september 2014 is Gert-Jan de Graaf aangesteld als hoofd Regionaal Archief Tilburg. De Graaf heeft als uitdagende taak om het archief voort te stuwen in de ontwikkelingen van (digitale) dienstverlening, e-depot en beheer van de collectie. Hij komt daarmee de organisatie van Stichting Mommerskwartier versterken. In deze stichting werken Textielmuseum, Stads- museum Tilburg en Regionaal Archief Tilburg nauw samen. Per 1 november 2014 wordt Marens Engelhard de opvolger van Martin Berendse als algemene rijks-archivaris en algemeen directeur van het Nationaal Archief. Engelhard is sinds 2010 directeur van het Stadsarchief Amsterdam en in die hoedanigheid ook gemeentearchivaris. n Marens Engelhard. Gert-Jan de Graaf.Next >