archievenblad sinds 1892 jaargang 118 2014 5 Uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland“In drie dagen was het klaar” Hennie van der Laan en Roel Zuiderveld, DIV-coördinator en archiefspecialist van het archief van de gemeente Achtkarspelen in Buitenpost. www.bruynzeel-storage.com40 ‘Communicatie is een centraal begrip bij het doen en uitdragen van onderzoek.’ In gesprek met Kees Zandvliet Als dienstweigeraar belandde hij bij het Algemeen Rijks- archief. Gelukkig maar, want het was het begin van een kleurrijke loopbaan in het archiefwezen. Hij begon bij cartografie, maar inmiddels slaat Kees Zandvliet als verbin- dingsofficier de brug tussen het Amsterdam Museum en de Universiteit van Amsterdam. Een portret. Floortje Tuinstra ■ 16 Het archief uit, het atelier in: een nieuwe vorm van kennisdeling In september dit jaar gaan de ‘open ateliers’ van start, een initiatief van het Platform voor Archiefonderwijs en -onderzoek (PAOO). De nadruk ligt op het woordje ‘open’, omdat alle professionals op het gebied van archiefinformatie van harte worden uitgenodigd om deel te nemen aan de ateliers. Erika Hokke en Els van den Bent ■ Inhoud 24 Bouwen met informatie, ook iets voor archivarissen? We bouwen wat af: woningen, bruggen, voetbalstadions, het kan niet op. Er moet worden getekend, ontworpen, getest en informatie moet worden vastgelegd. Vergunningen worden verstrekt en de finan- ciering wordt zo transparant mogelijk gepresenteerd. Weg met de bouwfraude, leve de archivering en openbaarheid. Simpel? Praat mee op de KVAN-dagen. Theo Kremer ■ nummer 5 2014 n 3 04 Van de redactie 05 De archiefervaring 07 Nieuws uit het veld 12 Rabobankarchieven: belangrijk, uniek en representatief. De mogelijke praktijk van de Nieuwe Selectie Aanpak, Ron Elsinga 16 Het archief uit, het atelier in: een nieuwe vorm van kennisdeling, Erika Hokke en Els van den Bent 22 Duurzaamheid duurt lang, Ruud Yap 24 Bouwen met informatie, ook iets voor archivarissen?, Theo Kremer 27 Verbeteren kun je leren. BRAIN helpt archieven bij zelfevaluatie kwaliteitszorg, Rens Frommé 30 Column 33 KVAN Nieuws 35 KVAN Nieuws | SNAAI Lab 37 Uitgelezen 38 Agenda 40 Burgerlijke Stand: ‘Communicatie is een centraal begrip bij het doen en uitdragen van onderzoek.’ In gesprek met Kees Zandvliet, Floortje Tuinstra 12 Rabobankarchieven: belangrijk, uniek en representatief. De mogelijke praktijk van de Nieuwe Selectie Aanpak Vanwege het coöperatieve karakter hebben de Rabo- banken een unieke positie in de maatschappij. Dat is ook zicht- baar in de historische archieven, maar die hebben vaak geen prioriteit. Een gemiste kans, want het economisch belang van Rabobanken en het cultuur- historisch belang van een even- wichtige lokale archiefcollectie, hoeven elkaar niet te bijten. Ron Elsinga ■ Colofon Het Archievenblad is een uitgave van de Koninklijke Vereniging van Archivarissen In Nederland (KVAN). Het Archievenblad verschijnt tienmaal per jaar. Alle leden van de KVAN ontvangen het Archievenblad. Redactie Matthijs Andreas, Gabriëlle Beentjes, Dick Deuzeman, Joris van Dierendonck (eindredacteur), Ton Dijkster- huis, Tessa Free, Caroline Leistra, May Scheepers, Fransien Smeets, René Spork (hoofdredacteur), Floortje Tuinstra, Dick Veldhuizen, Nico Vriend, Ruud Yap. Vaste medewerkers Marcel Duijghuisen, Marieke de Haan, Charles Jeurgens, Hannie Kool-Blokland, Sandy Marijnissen, Theo Thomassen, Peter Vlot. Redactieadres Archievenblad Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: redactie@archievenblad.nl E-mail persberichten: nieuws@archievenblad.nl Website: www.archievenblad.nl Abonnementen en ledenadministratie Wie geen lid is van de KVAN kan het Archievenblad bestellen bij het KVAN-bureau. Ook voor adres- wijzigingen kunt u daar terecht. KVAN-bureau Westervoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem Telefoon: (026) 352 16 05 E-mail: bureau@kvan.nl Website: www.kvan.nl Jaarabonnement Nederland € 76,50 Buitenland € 88,50 Losse nummers € 7,80 Product- en personeelsadvertenties Sales & Services geeft inlichtingen over tarieven en plaatsing van alle advertenties. Postbus 2317, 1620 EH Hoorn Telefoon: (0229) 21 12 11 Fax: (0229) 27 04 04 E-mail: administratie@salesandservices.nl Ontwerp Infour, marketing en communicatie, Heerlen Opmaak en druk Schrijen-Lippertz Coverfoto Sjoerd Knibbeler ISSN 1385-4186 Het volgende nummer van het Archievenblad verschijnt begin juli 2014. 4 n 2014 nummer 5 Van de redactie Big Data, Big Archives, Big Business, Long History? Citaat van de maand Gegevensverzamelingen, gegevens verzamelen en gegevens verbinden, daar kan geld mee worden verdiend. Dan gaat het wel om actuele infor- matie, niet over informatie die al eeuwen ligt opgeslagen bij archief- instellingen. Toch kunnen archieven daar in de toekomst een grote rol in spelen. Wat zijn de patronen in het gedrag van de consument en welke voorspel- lende waarden kunnen uit de diverse data worden gehaald? Facebook telde miljarden neer voor WhatsApp. Met de juiste combinatie van informatie wordt de consument als een konijntje gevangen in de koplampen van begerige bedrijven, verlamd en betoverd, klaar om te worden geplukt. Bedrijven en de overheid weten alles van je en de angstige consument is weerloos. Weerloos tegen Big Brother en weerloos tegen de meer geraf- fineerde verleidingstechnieken gebaseerd op kennis over onze persoon en ons gedrag… Zou het waar zijn? Zoals altijd bij dit soort ontwikkelingen is er ook een tegengeluid. Samuel Arbesman (Harvard University) schreef vorig jaar een artikel in Wired waarin hij pleit voor het stoppen met het hypen van big data. Big data zijn in zijn opinie namelijk pas slechts wat waard als ze geplaatst worden in de juiste context. Volgens Arbesman is tijd, en vooral een lange tijdsspanne, daarbij onmisbaar. Hij wil dat we ons gaan concentreren op long data, data sets met een historische component. ‘Many of the events we are analyzing today or predicting for the future have been influenced by decades or centuries of slow-building changes. If we don’t look at these events from a historical standpoint, we have the potential to fall prey to the shifting baseline syndrome. When this happens, we regard events happening in our current decade to be the norm and are often blinded to what has happened in generations past. [...] Big data may tell us what we need to know for hype cycles today. But long data can reach into our past… and help us lay a path to our future.’ Met Arbesman komen we weer op voor ons vertrouwd terrein. Wie kent niet uit het recente verleden de Historische Steekproef Nederland (HSN), een representatieve steekproef van ongeveer 78.000 personen die tussen 1812 en 1922 in Nederland zijn geboren. De HSN-database bevat individuele levensgeschiedenissen en vormt daarmee een uniek instrument voor onder- zoek op het gebied van de Nederlandse geschiedenis en demografie. Dat hier sprake is van een steekproef komt omdat de data min of meer hand- matig moesten worden verzameld. Dankzij de Basisregistratie Personen (BRP), de combinatie van GBA en RNI (niet ingezetenen), ingevoerd in de periode 2013–2016, wordt onze levensloop geadministreerd. Van geboorte, huwelijk, echtscheiding en adreswijziging tot overlijden. Op termijn: big data voor big history en daar kunnen archiefinstellingen een rol bij spelen, bijvoorbeeld door het uniformeren van het digitale aanbod. n René Spork n hoofdredacteur@archievenblad.nl ‘Op den duur haten we waar we altijd bang voor waren.’ William Shakespearenummer 5 2014 n 5 De archiefervaring van Edith de Geest Toen ik werd gevraagd een column over mijn archiefervaring te schrijven, schoten er meteen verschillende mogelijkheden door mijn hoofd. Ik kon het hebben over het ‘Hoeren- en Boevenboek’, de ‘shaslik’, het ‘Gasthuisboek’ of andere bijzondere archiefstukken die ik de afgelopen jaren in onze collecties opduikelde. Of misschien over mijn zoektocht in de Vaticaanse archieven in het kader van mijn nooit afgeronde promotieonderzoek als kunsthistorica. Keuzes genoeg, maar al snel realiseerde ik me dat mijn dagelijkse werkzaamheden, in het bijzonder het contact met bezoekers, toch een van mijn leukste archiefervaringen is. Als archivaris bij Streekarchivariaat De Liemers en Doesburg werk ik op drie locaties. Op twee daarvan, Duiven en Zevenaar, ben ik verantwoordelijk voor de studiezaal. Ik noem het ‘studiezaal’ maar eigenlijk gaat het in beide gevallen om vergaderruimtes van de betreffende gemeenten. Daar bouw ik elke ochtend alles op, om aan het einde van de dag alles weer netjes af te breken. Al wandelend door de gangen met mijn kar vol leesapparaten, fiches, laptop en verlengsnoeren willen mij nog wel eens mopperend de woorden ‘inefficiënt’ en ‘ineffectief’ ontvallen. Maar als ik dan denk aan mijn voorganger die op liefst acht locaties bezoekers ontving, in sommige gevallen zelfs in de archief- bewaarplaats of op een tochtige zolder, tel ik mijn zegeningen. tochten in het archief werd ook ik door het verhaal gegrepen. Naast de voor de hand liggende bronnen, zoals burgerlijke stand, bevolkingsregister, bouw- en hinderwetvergunningen en verenigingsarchieven, kwamen er steeds meer sporen boven water, zowel in de archieven als in de documentatie- en fotocollectie. Ik ben vrij goed geworden in het herkennen van David Northeimers gezicht op (groeps)foto’s, zijn slagerij op ansichtkaarten en zijn handtekening. Het proces van het samenkomen van de diverse bronnen, zoals mondelinge overleveringen (bijvoorbeeld die van het voormalige dienstmeisje dat nog bleek te leven), informatie uit gemeentelijke- en verenigingsarchieven en instellingen gericht op de Tweede Wereldoorlog (het NIOD en archief en collectie van Herinneringscentrum Kamp Westerbork) was boeiend om te volgen. Het uitein- delijke resultaat wordt 1 mei gepresen- teerd. 1 ■ Noten 1 ■ Slinkman, M., Wij zijn hier maar alleen (Aalten: Fagus, 2014). Edith de Geest ■ archivaris Streek- archivariaat De Liemers en Doesburg. Door de beperkte ruimte zit ik als archivaris fysiek dicht bij bezoekers en vrijwilligers, in Duiven zelfs knus aan één tafel. Hierdoor ben ik goed op de hoogte van de verschillende onderzoeks- doelen en kan ik bezoekers attent maken op bronnen en vondsten die ik tegen- kom tijdens het inventariseren. Op hun beurt maken bezoekers mij weer attent op zaken die zij vinden. Deze wissel- werking wordt versterkt door de gezamenlijke koffiepauzes in de ochtend en middag waar de vorderingen van ieders archiefonderzoek uiteraard het belangrijkste onderwerp van gesprek is. Ineffectiviteit en inefficiëntie hebben dus ook zo hun voordelen. Naar mijn mening is de ontsluiting van bronnen, zodat ze gebruikt kunnen worden voor een grote diversiteit aan onderwerpen, een belangrijke taak van een archivaris. Het is heel leuk om de resultaten in boeken en artikelen terug te zien. Eén onderzoek in het bijzonder maakte het afgelopen jaar veel indruk op mij: het vastleggen van het leven van de enige Joodse familie die Rijnwaarden begin vorige eeuw heeft gekend: David Northeimer, zijn vrouw Suze en hun zoontje Harry, alle drie in 1942 in Auschwitz vermoord. Na de onthulling van de gedenksteen vorig jaar mei in Tolkamer kwamen er zoveel verhalen los dat burgemeester Mark Slinkman, initiatiefnemer van de gedenksteen, besloot in samenwerking met de lokale heemkundekring een boek over de familie te schrijven. Tijdens zijn zoek- Edith de Geest: ‘Ineffectiviteit en inefficiëntie hebben ook voordelen’ (foto Streekarchivariaat De Liemers en Doesburg). Portret van David Northeimer, die samen met zijn vrouw Suze en zoontje Harry in 1942 in Auschwitz werd vermoord (coll. Gemeenterachief Herwen en Aerdt). EN OPSLAG Archiefopslag, beheer, bewerking, selectie en schoning van archieven Document scanning en microfilm Professionals van huis uit Archiefinrichtingen en bewaarplaatsen volledig conform de archiefwet. Scanning on demand Digitale dienstverlening en oplevering. Meestal sneller dan u naar uw archief kunt lopen. Voor meer informatie: M & R archiefbeheer en opslag bv Postbus 360 8260 AJ Kampen 038-3326918 info@mr.nl www.mr.nl M & R archiefbeheer en opslag alsmede M & R archiefbewerking en selectie zijn zusterbedrijven van M & R micro-imaging bv te Kampen VDH media www.vdh-media.com Uw partner in archiefdigitalisering FilmVideoAudio Wij ontmoeten u graag op de KVAN dagen in Assen op 16 & 17 juni aanstaande! (stand nr. 17 op de informatiebeurs) Als het goed geordend moet ! A rchief B ewerking & C onsultancy Zwartevenstraat 17 1911 TN Uitgeest tel: 06-51996435 e-mail: info@archiefbc.nl internet: www.archiefbc.nl Toe aan zaakgericht werken? Digivaris helpt. Een jong bedrijf met passie ! Betaalbare kwaliteit Praktijkervaring Kennis van zaken Allround op DIV gebied Voor meer informatie: www.digivaris.nl info@digivaris.nl 06-10808833 (Peter Lakeman) varis •• OnlyOne ® •• OnlyOne ® OnlyOne Postbus 2325, 1620 EH Hoorn E-mailadres: info@onlyone.nl RaboBank: 36.89.35.272 Telefoon: 06 25 370 363 Internetadres: www.onlyone.nl BTW nr.: NL1175.41.485.B01 ••Postbus 2325, 1620 EH Hoorn E-mailadres: info@onlyone.nl RaboBank: 36.89.35.272 Telefoon: 06 25 370 363 Internetadres: www.onlyone.nl BTW nr.: NL1175.41.485.B01 •• zie: www.onlyone.nl OnlyOnenummer 5 2014 n 7 Nieuws uit het veld >> Licentieovereenkomst KB en auteursrechten- organisaties Vanaf nu heeft iedereen online inzage in boeken uit de periode 1872-1940 via het platform Delpher. Hiervoor tekende de KB een overeenkomst met de auteursrechten- organisaties Stichting Lira (schrijvers en vertalers) en Pictoright (visuele makers). Onder de licentie kan iedereen online toegang krijgen tot boeken die mogelijk nog onder het auteursrecht vallen. Ook boeken van andere erfgoedinstellingen die via Metamorfoze hun collecties laten digitaliseren vallen hieronder. De eerste 1200 boeken zijn nu beschikbaar. Bron: www.informatieprofessional.nl British Pathé zet filmfragmenten op YouTube British Pathé was een van de toonaan- gevende namen in de wereld van nieuws- reportages, documentaires en cinemaga- zines. Van 1910 tot 1970 produceerden ze heel wat interessant filmmateriaal. Het productiehuis, nu een archief, plaatste deze fragmenten integraal op YouTube. Meer dan 85.000 historische fragmenten werden gratis verdeeld via YouTube door British Pathé. Dit is goed voor 3500 uur aan filmplezier. Heel wat belangrijke gebeurtenissen passeren de revue. Zo is er beeldmateriaal van de Titanic, de ramp met de Hindenburg, de atoombom op Hiroshima en de aanval op Pearl Streekarchief Rijnlands Midden in de problemen Een nieuw pand, De Bieb+, dat onder andere de bibliotheek en het Streek- archief zou huisvesten werd in februari afgeblazen. Toen al luidde de archivaris de noodklok, maar nieuwe huisvesting lijkt nog geen stap dichterbij. ‘Ik hoop dat er de komende maanden iets wordt bedacht, want dit is een nijpend probleem’, zegt adjunct-archi- varis Arjan van ’t Riet. Hij somt op wat er allemaal mankeert aan de huidige locatie in het souterrain van het Oude Raadhuis aan het Alphense Burge- meester Visserpark. ‘We hebben niet genoeg ruimte voor alle kilometers archief. De provincie heeft dit oude depot jaren geleden al afgekeurd, maar gedoogd vanwege de verwachte verhuizing.’ De gemeente Alphen laat weten dat het onderzoek doet naar een alternatieve locatie. De uitslag daarvan wordt in oktober verwacht. Bron: Leidsch Dagblad Vlaams archief naar Vilvoorde De Vlaamse regering gaat in Vilvoorde een nieuw archief bouwen. In het nieuwe gebouw komen zowel het papieren archief, bodemkundige stalen als het kunstpatrimonium. Het gebouw gaat 28 miljoen euro kosten. Met de nieuwbouw worden de archieven van de Vlaamse overheid samengebracht op één locatie. Momenteel zijn die verspreid over heel Vlaanderen en Brussel. De Vlaamse regering zoekt al geruime tijd naar een geschikte locatie en liet een haalbaar- heidsstudie uitvoeren. Op basis daarvan is nu besloten om een nieuw gebouw op te trekken in de Levisstraat in Vilvoorde. De Vlaamse overheid huurt nu al een gebouw in Vilvoorde voor haar papieren archief. Dat gebouw zal ook plaatsmaken voor de nieuwbouw. Bron: www.informatieprofessional.nl, www.hln.be Harbour. Alastair White, algemeen directeur van British Pathé, besliste om het archief gratis te verdelen en zo een schatkamer aan ongeziene beelden beschikbaar te maken via YouTube. Bron: www.britishpathe.com Universiteit Twente krijgt toegang tot Twitter De Universiteit Twente mag rondneuzen in het gehele archief van Twitter. Dat is best bijzonder, want maar weinigen krijgen toegang tot alle tweets die ooit zijn verstuurd. Twitter deed in februari een wereld- wijde oproep aan instellingen om een onderzoeksidee in te sturen. 1300 onderzoekers deden dat, uiteindelijk werden zes voorstellen uitgekozen. Daaronder dus ook het voorstel van de Universiteit Twente. ‘Het is eigenlijk niet te geloven’, zegt Djoerd Hiemstra, universitair hoofddocent databases. Hiemstra gaat samen met anderen onderzoek doen naar de effecten van campagnes over kanker: ‘We willen zien hoe die campagnes het doen op het sociale netwerk en wat voor effect ze hebben’, vertelt Hiemstra. Zoekresultaten op Twitter zijn nooit compleet, dus als je zelf zoekt op Twitter kun je niet alles vinden. Er zijn wel bedrijven die Twitter-data importeren en aanbieden, maar daar moet je voor betalen. Bron: www.nos.nlnummer 5 2014 n 9 >> Nieuws uit het veld Start inschrijving Digital Preservation Awards 2014 De inschrijving voor de Digital Preser- vation Awards 2014 is geopend. De Digital Preservation Awards zijn bedoeld om initiatieven op het gebied van duurzame toegankelijkheid van digitaal erfgoed onder de aandacht te brengen. Deze Awards zijn in het leven geroepen door de Digital Preservation Coalition (DPC) en de Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid (NCDD). Deadline voor inschrijving is 28 juli 2014. De prijzen worden op 17 november uitgereikt in Londen. Bron: www.nationaalarchief.nl Ambtelijke geschiedenis krijgt een gezicht Een groep ambtenaren heeft het initiatief genomen om de ambtelijke geschiedenis een gezicht te geven. Ze willen dat doen door 100 portretten te verzamelen van ambtenaren uit de periode van het Koninkrijk, dus de laatste tweehonderd jaar. Het gaat daarbij om portretten van betrokkenen bij belangrijke gebeurte- nissen. Op deze manier willen ze het ambtelijk vakmanschap in beeld brengen. Via een website worden (amateur) historici uitgenodigd om een bijdrage te leveren. Deze kan bestaan uit het verrichten van onderzoek of het aanleveren van een van de 100 portretten. Initiatiefnemers zijn Jeroen Pepers en Davied van Berlo. Zij willen een brede groep betrekken bij onze gezamenlijke geschiedenis, uit alle onderdelen en lagen van de overheid. Over de werkwijze: ‘We hebben bewust gekozen voor een vorm van crowdsour- cing. Er zijn veel mensen werkzaam of betrokken bij de overheid die ook in staat zijn om een goede historische tekst te schrijven.’ De website met informatie en de mogelijkheid om je verhaal bij te dragen is vanaf 12 mei in de lucht. De bedoeling is dat de 100 portretten 1 oktober aanstaande zijn aangeleverd. De portret- tenbundel verschijnt in het eerste kwartaal van 2015. Van Berlo en Pepers hebben daarbij nog meer ambities: ‘Het zou mooi zijn als we de portretten- bundel zouden kunnen combineren met de viering van 200 jaar koninkrijk. De eerste contacten daarover zijn al gelegd.’ Wie mag er niet ontbreken in de portrettengalerij van de Nederlandse ambtenaar? Moet Eduard Douwes Dekker erin, als vroege klokkenluider? Of Victor de Stuers, als opdrachtgever voor de bouw van het Rijksmuseum? Welke archivaris verdient hierin een plaats? Praat mee over de inhoud van het boek via de site geschiedenisvande- ambtenaar.pleio.nl Landelijk coördinatie- punt Herdenken Eerste Wereldoorlog Huis Doorn, het Nederlands Openlucht- museum en het NIOD lanceren gezamen- lijk het landelijke coördinatiepunt Herdenking Eerste Wereldoorlog Nederland 2014-2018. Het ministerie van OCW stelt een project- subsidie met een looptijd van vier jaar beschikbaar voor het opzetten en onderhouden van dit landelijke coör- dinatiepunt. Minister Bussemaker heeft op 18 april daarover de Tweede Kamer geïnformeerd. De laatste maanden is gebleken dat de aandacht voor de Eerste Wereldoorlog in Nederland boven verwachting hoog is. Hoewel Nederland neutraal bleef, heeft de periode 1914-1918 grote invloed gehad op het land. Tijdens de oorlog was een groot aantal Nederlandse mannen gemobiliseerd, verbleven honderdduizenden vluchtelingen uit België in Nederland, was er schaarste en honger en veranderden de sociale verhoudingen onomkeerbaar. Het landelijke coördinatiepunt gaat een digitaal platform opzetten en onder- houden. Hierop wordt ruimte geboden aan activiteiten over de Eerste Wereld- oorlog die in Nederland en het buitenland – in het bijzonder Vlaanderen – worden georganiseerd tussen 2014 en 2018. Het platform zal ook de virtuele netwerkplek zijn waar Nederlandse en buitenlandse organisaties, stichtingen en educatieve instellingen kunnen aankloppen om verder op weg geholpen te worden wanneer zij partners zoeken of andere specifieke inhoudelijke en praktische informatie. Daarnaast wordt ruimte geboden aan het toegankelijk maken van betrouwbare basisinformatie voor een groot publiek over deze ingrijpende periode en de gevolgen van de Grote Oorlog. Het coördinatiepunt wordt op 1 oktober – tegelijkertijd met de start van de Maand van de Geschiedenis waarvan het Nederlands Openluchtmuseum de organisator is – op Huis Doorn gepresenteerd. Bron: www.niod.nl Treinwagon waar de wapenstilstand werd getekend. >> Nieuwe website GMS GMS, actief in het digitaliseren van archief, heeft haar website vernieuwd. Persoonlijke verhalen van klanten spelen daarbij een belangrijke rol. Bron: www.gmsnl.comNext >